Berk

Berk
De bladeren en een vruchtkatje van een ruwe berk (gewone berk, Betula pendula), een loofboom, met links de witte stam.
Taxonomische indeling
Rijk: Plantae (Planten) Stam: Embryophyta (Landplanten) Klasse: Spermatopsida (Zaadplanten) Clade: Bedektzadigen Clade: 'nieuwe' Tweezaadlobbigen Clade: Fabiden Orde: Fagales Familie: Betulaceae (Berkenfamilie)
geslacht
Betula L. (1753)

Berken zijn loofbomen die tot het geslacht Betula behoren. De bomen van dit geslacht komen verspreid voor over het noordelijk halfrond: ze zijn uiterst winterhard. Ze zijn de enige boomsoorten die van nature voorkomen op Groenland en IJsland. Berken zijn pioniersplanten.

Kenmerkend voor berken is het in horizontale banden afbladderen van de bast op de stam. De nieuwe bast is soms wit, maar kan afhankelijk van de soort ook rood of zoals bij de meeste soorten bruin zijn.

De mannelijke bloeiwijze van berken heeft gele, hangende rupsvormige katjes, die reeds voor de winter aanwezig zijn. De staande vrouwelijke bloeiwijzen onder aan de mannelijke bloeiwijzen zijn met knopschubben omgeven. De vrucht is een klein dubbelgevleugeld nootje.

Berken hebben voor en bij het uitkomen van het blad een zeer sterke sapstroming en kunnen daarom alleen in de herfst en winter gesnoeid worden.

Naamgeving

Het woord berk is afgeleid van het Oudindische woord bharg wat glanzend betekent en waarschijnlijk betrekking heeft op de witte bast. Anderen zeggen dat het komt van het Indoeuropese woord bhirg zou zijn afgeleid. Betula heeft te maken met het Keltische woord betu wat slaan betekent en betrekking heeft op het slaan met berkentakken op het lichaam na een sauna - bezoek om de bloedsomloop te stimuleren. Nederlandse plaatsen als Berkel en Rodenrijs, Berkel, Berlicum duiden op oorden waar veel berken groeiden.

Plantkenmerken

De berk is een sierlijke en elegante boom met opgaande of hangende takken, prachtig in het voorjaar met haar lange, hangende katjes, het lichtgroene blad en de meestal witte bast. Een vriendelijke boom ook, symbool van fijnheid en bekoorlijkheid. Zij wordt ook wel Lady van het Woud genoemd of de Witte Vrouw met de groene sluier. In de Scandinavische landen vereert men de berk als boom van het licht, de nieuwe lente.

Groeiplaats

Bij voorkeur groeit de berk in moerassige streken, maar hij stelt weinig eisen aan zijn omgeving en komt dus in alle milieus en grondsoorten voor. In het hoge noorden of tegen de boomgrens kan de berk zich niet meer overeind houden en kruipt dan als een struik over de grond. Daar is de dwergberk (Betula nana) één van de laatste bomen die nog opgewassen is tegen de barre omstandigheden. Ook in de toendra krimpt ze tot het formaat van een kleine struik.

Symbiose

Berken leven in symbiose met bodemschimmels en moeten daarom met een grote kluit verplant worden. Alleen tot drie jaar oude bomen kunnen nog zonder kluit verplant worden. Één van deze schimmels is de vliegenzwam.

Ziekten en plagen

Berken kunnen aangetast worden door bladroest (Melampsoridium betulinum) dat gele vlekjes op de bladeren en vroegtijdige bladval veroorzaakt.

Een andere schimmel groeit in de schors en zet de berk aan tot het maken van veel twijgen. In berken zijn daarom soms dikke takkenbossen te zien die op vogelnesten lijken. In de volksmond worden deze heksenbezems genoemd.

De berkenzwam (Piptoporus betulinus) komt alleen op berken voor.

De berkenwants zuigt uit het floeem assimilaten op. Ook de jonge dieren (nimfen) leven van deze plantensappen.

Ook kan de boom aangetast worden door kanker.

Gebruik van de Berk

De buitenste laag van de schors van een berk is voortdurend bezig zich te vernieuwen en valt soms in dunne repen naar beneden. Deze repen hebben een groot weerstandsvermogen tegen bederf omdat de schors betuline bevat. Deze eigenschap maakt het mogelijk om van de schors kano's, schoenen en dakspanen te maken. Ook zijn deze repen dunne schors buitengewoon geschikt om, ook als het nat is, als vuurstarter te gebruiken. In Amerika en de Scandinavische landen werd de schors als dakbedekking gebruikt omdat deze licht, waterafstotend en zeer duurzaam is. De Saami gebruikten traditioneel de schors voor jassen en beenbekleding en de Zweden maken tasjes en mandjes van gevlochten repen berkenschors. Het sap wordt ook wel toegepast in berkenwater. Dit kan volgens sommigen gebruikt worden als algemeen versterkingsmiddel en als middel ter bevordering van de haargroei, maar de werking is nooit wetenschappelijk bewezen. Daarnaast worden ook de knoppen en bladeren gebruikt om er werkzame stoffen aan te ontlenen, zoals: saponinen (zeepstoffen), looistof, hars, vluchtige olie en glycosiden (suikerachtige stoffen).

Berkensap

Berkensap wordt gebruikt bij de bereiding van zalven, shampoos en haarwater die huid en haar moeten verjongen. Ook zou berkensap aan een mens nieuw elan geven. Berkenbladeren die in het voorjaar geplukt worden bevatten naast harszuur en kalizout ook saponine. Saponine is een stof die genezend werkt bij reuma, blaas - en nieraandoeningen. Berkenbladthee werkt vochtafdrijvend. Berkenblad dient ook als verfmiddel voor wol. Door onder een wigvormige insnijding in de stam aan de zuidwestkantkant een blikje te bevestigen, kan berkensap getapt worden. Berkensap smaakt zoet en kan puur gedronken worden. Het helpt bij lusteloosheid en voorjaarsmoeheid. Het kan ook als alternatief voor honing en suiker gebruikt worden. Men kan er ook berkenwijn van maken. Met een aftreksel van berkenknoppen kunt je het lichaam reinigen en de spijsvertering bevorderen. Biologische tuinders hebben vastgesteld dat de vorming van compost wordt bevorderd als men berken rond de compostplaats plant. Dit komt door de stoffen die de berkenwortels afscheiden. Compost waarin veel berkenblad verwerkt is, kan een uitgeputte grond weer tot leven brengen. In Scandinavische landen en de Sovjet-Unie worden mensen na de sauna met berkentakken afgetuigd om daarna met nieuwe energie het dagelijkse leven voort te zetten. Oude Nederlandse boeren herinneren zich dat de koeien na de winter, wanneer ze uit de stal in de weide worden gedreven, met berkentakken werden geslagen om daardoor hun vruchtbaarheid te bevorderen.

Hout

Berkenhout is wit tot licht gekleurd en wordt gebruikt voor fineer, meubels en modelvliegtuigbouw.

Volksgebruiken

In Noorwegen, Zweden en Schotland worden op de midzomeravond van 23 juni de huizen versierd met berkentakken.

Op sommige plaatsen in Engeland worden op de eerste pinksterdag de huizen en kerken versierd met berkentakken.

De meiboom was oorspronkelijk een berk. In Noord-Duitsland kent men het zgn. "Maibaumpflanzen", waarbij in de tuin van mensen die in ondertrouw zijn, op het punt staan communie te doen, vrijgezellen en bij zelfstandigen 's nachts een berkentak in de tuin wordt gezet. De dag erop gaat men alle huizen weer langs om de "boom" te begieten. Er wordt aan de deur een lied gezongen en als beloning krijgt men een drankje aangeboden.

Sagen & Mythen

De berk was een mysterieuze en een heilige boom van de Noorse volkeren. De geest van de berk was een rijpe vrouw die af en toe vanuit de wortels verscheen. Als een mens van haar melk dronk vertienvoudigde zijn/haar kracht. Bij de Finnen zat de wereldgeest als adelaar op de berk. Voor de Germanen was de berk de boom der wijsheid. Zij kenden aan bladeren, twijgen en sap magische en geneeskrachtige eigenschappen toe. Zij geloofden dat berken de aardse behuizing vormden van de godin Freya. Bij de Kelten is de berk gewijd aan Bergha of Brigit, godin van het onderricht in de dichtkunst, waarzeggen, geneeskunst en smeedwerk. De heilige Bridget van Kildare was de godin van de wedergeboorte. Op 1 februari wordt in Ierland nog steeds het feest van de Heilige Bridget gevierd.

Een oud Fins liedje beschrijft hoe berken klagen en wenen omdat kinderen elke lente opnieuw hun stammen openrijten en uit hun buiken de levenssappen roven, dat de herders uit hun witte gordel korven maken, de meisjes hun takken afsnijden om er bezems van te maken. Bonifatius noemde de berk een duivelse boom omdat hij hoopte daarmee de heidense gebruiken uit te roeien.

Etymologische betekenis

Berk is afgeleid van het Oudindische woord bharg wat glanzend betekent en waarschijnlijk betrekking heeft op de witte schors. Betula heeft te maken met het Keltische woord betu wat slaan betekent en betrekking heeft op het slaan met berketakken op het lichaam na een sauna om de bloedsomloop te stimuleren.

Soorten & Cultivars

• Betula albosinensis - Chinese berk
• Betula aetnensis
• Betula ermanii - Goudberk
  • Betula ermanii 'Holland'
• Betula lenta - Suikerberk
• Betula maximowicziana - Grootbladige berk
• Betula medwediewii - Transkaukasische berk
• Betula nana - Dwergberk
• Betula nigra - Zwarte berk of Rode berk
• Betula occidentalis
• Betula papyrifera - Papierberk
• Betula pendula - Ruwe berk, Scherpe berk, Gewone berk of Zandberk
  • Betula pendula 'Laciniata'
  • Betula pendula 'Youngii' (Priëelberk)
  • Betula pendula 'Tristis' (Treurberk)
  • Betula pendula 'Fastigiata' (Zuilberk)
• Betula platyphylla - Aziatische berk
• Betula populifolia - Populierbladige berk
• Betula pubescens - Zachte berk
• Betula utilis
• Betula utilis 'Doorenbos' of Witte Himalayaberk In Nederland zijn alleen de ruwe berk en de zachte berk inheems.

Zie ook

• Berken (doorverwijzing).

Externe links

• Betula in de Flora of North America
• Betula in de Flora of China
• Betula in de Flora of Pakistan
• Betula in de NCBI Taxonomy Browser
• informatie over het hout (berken) op Houtinfo (van het Centrum Hout)

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• Jan van de Kamp, De natuur op z'n mooist, p 86, ISBN 90-210-0618-9
• "Zinc tolerance of mycorrhizal Betula", door Brown, MT; Wilkins, DA, 1985
• "The influence of temperature, relative humidity and rainfall on the occurrence of pollen allergens ( Betula, Poaceae, Ambrosia artemisiifolia) in the atmosphere of Bratislava (Slovakia)", door J. Bartková-Šcevková, 2003
• "The genus Betula in Greenland-Holocene history, present distribution and synecology", door v, 1991
• "De l'histoire du genre Betula dans les Alpes françaises du nord", door F David, M Barbero, 1995
• "Propagation of the genus Betula", door CG Lane, 1993
• "Isoprenoids of various species of the genus Betula", door ND Pokhilo, NI Uvarova, 1988
• "Phylogenetic relationships of Betula species (Betulaceae) based on nuclear ADH and chloroplast matK sequences",door Pia Järvinen, Anna Palmé, Luis Orlando Morales, Mika Lännenpää, Markku Keinänen, Tuomas Sopanen en Martin Lascoux, 2004

WikiWoordenboek

Zoek berk op in het WikiWoordenboek.

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Betula op Wikimedia Commons.