JHWH

Tetragrammaton (יהוה) op een munt uit Nürnberg (1680)

JEHOVAH WREEKER DER VERBONDEN STAAF KATHARINA’S HULPVERDRAG; ZOO BLYF ’T ONZYDIG ZEEGEZAG, TOT HEYL DER VOLKEN ONGESCHONDEN. —————————— MDCCLXXX (1780)

Deze kaart wordt toegeschreven aan Abraham Trommius, eigenlijk Abraham Trom (Groningen, 23 augustus 1633 - Groningen, 29 mei 1719) Na "Men vind in den Bijbel", staat: "De Naam Jehovah of Heere 6855 Maal, het middelste staat 2 Chron 4 Vers 16."

Voorgevel van de Gereformeerde kerk in Beetsterzwaag met de naam Jehovah

Gevelsteen van de Gereformeerde kerk in Beetsterzwaag met de naam Jehovah

Psalm 146:8 met vocalisatie van Biblia Hebraica Stuttgartensia met het Tetragrammaton rechts in iedere zin.

De Hebreeuwse lettercombinatie יהוה (jod-hee-vav-hee (JHWH of JHVH)) is de Naam van God in de Hebreeuwse Bijbel. Deze lettercombinatie wordt sinds Philo van Alexandrië ook het tetragrammaton of tetragram genoemd: τετραγράμματον, wat Grieks is voor ’vier letters’, het „vierletterige”.

De middeleeuwse rabbi Maimonides schreef over deze naam:

„Het is welbekend dat alle namen van God die in de Schrift voorkomen, afgeleid zijn van Zijn activiteiten, behalve één, namelijk het Tetragrammaton, dat bestaat uit de letters jod, he, vav, he. Deze naam wordt exclusief op God toegepast, en wordt daarom de Sjem ha-meforasj genoemd, de ’nomen proprium’ (eigennaam). Het is de onderscheiden en exclusieve aanduiding van het Goddelijke Wezen; terwijl al Zijn andere namen slechts gewone naamwoorden zijn, en afgeleid zijn van activiteiten waarop sommige van onze bezigheden lijken, zoals we reeds hebben uitgelegd.”

Herkomst

De naam Jhw („Jhw in het gebied van de Sjasu”) komt voor op een Egyptische stele uit de tempel van Amon te Soleb (Soedan) uit de tijd van Amenhotep III (1400 v.Chr.). Deze bevat de tekst: ta sjasoe jehoea[w]. Het woord Sjasoe verwijst naar een volk dat daar leefde. Stammen werden wel meer geïdentificeerd aan de hand van de godheid die zij aanhingen. In dit geval zou Jhw duiden op Jaw of Jahoe.

Dit heeft sterke overeenkomsten met het tetragrammaton, en indien deze interpretatie correct is, is deze vermelding meer dan 500 jaar ouder dan de tot voorheen als oudste bekend staande inscriptie van het tetragrammaton, namelijk op de Moabitische steen.

Donald B. Redford concludeert dat het volk dat op de Merenptah stele wordt geïdentificeerd als „Israël”, en dat later het Konikrijk Israël zou vormen, vroeger bij de Egyptenaren bekendstond als de stam van de „Sjasoe”. Rainey vindt ondersteuning voor deze zienswijze in de brieven van el-Amarna.

Anderzijds wordt het volk dat later als de Israëlieten bekend kwam te staan op de Merenptah-stele niet als de Sjasoe beschreven. Omdat de Sjasoe op de reliëfs van Merenptah te Karnak met andere kleren en haarstijlen worden voorgesteld, wordt door sommigen aangenomen dat dit niet de Israëlieten waren.

Veel persoonsnamen van deze stam die eerder el bevatten (Elia, Natanaël), kregen nu ja als suffix. El zou de voorloper zijn van JHWH (Jahweh/Jehovah).

Etymologie

Het werkwoord HWH

Qua etymologie houdt de naam waarschijnlijk verband met een oud Hebreeuws werkwoord (HWH) (’worden’). Vormen van dit werkwoord zijn verder betrekkelijk zeldzaam, in tegenstelling tot de stam HJH die ’zijn’ betekent maar juist veel voorkomt.

In de Thora (Exodus 3:14-15) wordt beschreven dat Mozes aan God vroeg met welke naam Hij aangeduid wilde worden, voor het geval de menigte die naam wilde weten. In deze passage vinden we een regel met zowel de werkwoordstam היה als הוה.

En God zei tegen Mozes: „Ik zal zijn (אהיה) die ik was (אהיה)”, en Hij zei: „Het volgende zul je zeggen tegen de zonen van Israël: ’Ik zal zijn (אהיה) heeft mij naar jullie gestuurd.’” En God zei verder tegen Mozes: „Het volgende zul je zeggen tegen de zonen van Israël: ’JHWH (יהוה), God van jullie vaders, God van Abraham, God van Izaak en God van Jakob, Hij heeft mij naar jullie gestuurd’; dit is Mijn Naam voor eeuwig, en dit is Mijn aandenken voor generatie (en) generatie!”

De theorie dat het woord een combinatie is van de toekomende, huidige en voleindigde tijdvorm van het werkwoord, met als betekenis „Diegene die zal zijn, is en was”, dient men niet serieus te nemen.

Geschiedenis

Aangezien het Hebreeuws ongevocaliseerd (dat wil zeggen zonder de toevoeging van klinkertekens) werd geschreven, is er discussie over de juiste uitspraak van de Godsnaam.

Flavius Josephus schreef over de ’vier klinkers’ van de Naam, terwijl de Hebreeuwse letters vandaag de dag toch vooral als medeklinkers worden gebruikt.

De uitspraak zou kunnen worden gereconstrueerd door deze te vergelijken met woorden en theoforische namen (namen die een element van een goddelijke naam, in dit geval JHWH, bevatten) waarvan de uitspraak bewaard gebleven is, zoals JHWDH (Jehoeda). JHWH zou dan zo ongeveer als ’jehoea’ uitgesproken moeten worden.

Vroeger werd Gods Naam ook volgens de Talmoed wel degelijk uitgesproken:

„Het was verordend dat een man zijn vrienden moest groeten door de Naam te noemen.” — Berachot 9:5.

In een bepaalde periode ontstond de traditie dat de Naam enkel nog uitgesproken werd door de hogepriester (kohen gadol) in de Joodse tempel tijdens de offerdienst op de Grote Verzoendag (Jom Kipoer).

De Jeruzalemse Talmoed verklaart hierover:

„En als de priesters en het volk, die in het voorhof stonden, de duidelijk uitgesproken Naam hoorden, zoals hij uit de mond van de Hogepriester kwam, knielden zij en bogen zij zich en wierpen zij zich op hun aangezicht en hieven aan: ’Geprezen zij de Naam van de heerlijkheid van zijn koninkrijk voor immer en eeuwig!’” — Joma 6:2

„Aanvankelijk placht de Hogepriester de Naam met luide stem te verkondigen; maar toen er steeds meer verdorven mensen kwamen, verkondigde hij die zachtjes.” — Joma 40d

De juiste uitspraak was zeker in het begin niet echt geheim, maar doordat de Naam zo zelden en na verloop steeds stiller werd uitgesproken, nam de bekendheid van de uitspraak ervan bij het volk af. Men veronderstelt dat de hogepriester de uitspraak aan zijn opvolger leerde. De algemene zienswijze hierover is, dat aangezien de Tempel reeds bijna 2000 jaar niet meer bestaat en er al even lang geen hogepriester meer is, de ware uitspraak van de Naam volledig verloren gegaan is.

Dit verbod op het uitspreken van deze Naam op andere momenten dan tijdens de offerdienst door de hogepriester op Jom Kipoer werd gebaseerd op een interpretatie van Leviticus 24:16, waar staat dat het lasteren van Gods Naam dient te worden gestraft met de dood door steniging. Het onnodig uitspreken van de Naam zou hier volgens een joodse zienswijze onder kunnen vallen. De rabbijnen beperkten daarom niet alleen het gebruik, maar ook de kennis van de uitspraak ervan tot enkel de hogepriester, die het aan de volgende hogepriester doorgaf. In dat geval hoorden buitenstaanders de naam uiteraard nooit.

Uitspraak

Het Hebreeuws wordt vanouds alleen met medeklinkers geschreven. In latere tijd werd door de Masoreten, die de Hebreeuwse tekst overschreven, een systeem bedacht om klinkertekens (nikoed) toe te voegen zonder de medeklinkertekst te veranderen. Dit klinkersysteem hoort niet bij de oorspronkelijke heilige tekst.

In de Masoretische tekst wordt het tetragrammaton niet steeds op dezelfde manier gevocaliseerd. Omdat het verboden was de naam ’JHWH’ uit te spreken, werd er bij het voorlezen meestal ’adonai’ gelezen (mijn heer; eigenlijk een meervoudsvorm uit eerbied) wanneer er ’JHWH’ stond. Men gaat er van uit dat de Masoreten daarom aan de medeklinkers van de naam ’JHWH’ meestal de klinkers van ’adonai’ toevoegden. In veel gevallen staat er ’Adonai JHWH’; dan werden de klinkers van het woord ’elohim’ (God) ingevoegd, zodat de woordcombinatie niet als ’adonai adonai’, maar als ’adonai elohim’ zou worden gelezen.

De Biblia Hebraica Stutgartensia volgt de Masoretische tekst en voegt bijgevolg niet altijd dezelfde klinkertekens toe:

יְהוָה	יְהוִה	יְהֹוָה	יְהֹוִה
Jehwáh	Jehwíh	Jehowáh	Jehowíh

Men neemt aan dat in de derde versie de medeklinkers JHWH gecombineerd zijn met de klinkers van ’Adonai’, en dat hieruit (ca. 1100 n.Chr.) de gelatiniseerde vorm „Jehova” of „Jehovah” ontstond. Deze vorm werd gebruikt in de inleiding van de eerste uitgave van de Statenvertaling van 1637.

Alleszins wordt ook opgemerkt dat de klinkertekens in het woord ’Adonai’ licht verschillend zijn.

אֲדֹנָי

Adonai

Omdat Jehovah's getuigen zich naar deze uitspraak van JHWH hebben genoemd, wordt de naam Jehova of Jehovah nu vaak met Jehovah’s getuigen geassocieerd. De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen (ook wel Mormonen genoemd) gelooft dat „Jehovah” een naam is van Jezus Christus (God de Zoon).

Orthodoxe (rabbijnse) joden spreken ook vandaag de Naam niet uit. Zelfs het woord God wordt door de joden vaak geschreven als G’d of G–d, maar dit wordt gewoon uitgesproken als God. Op die manier menen ze (op een letterlijke manier) te gehoorzamen aan de regel dat de naam God „niet uitgewist” dient te worden.

Oude Griekse vertalingen

Origenes (tweede eeuw) en Hiëronymus van Stridon (vierde eeuw) schrijven dat er in hun tijd Bijbelhandschriften bestaan met heilige Naam.

In de tweede eeuw zei Origenes in een commentaar op Psalm 2 dat de Naam „in de nauwkeurigste afschriften” in Hebreeuwse letters staat. De bijbelgeleerde Henry B. Swete zei hierover: „Het Tetragrammaton is niet getranslitereerd naar Griekse letters, maar met Hebreeuwse letters geschreven, en de letters zijn van het paleo-Hebreeuwse type (, niet יהוה); vergelijk Origenes over Psalm 2: „in de nauwkeurigste afschriften staat de Naam in Hebreeuwse letters, echter niet in de hedendaagse, maar in de oudste [Hebreeuwse letters]”.” Swete voegt eraan toe dat „de ’nauwkeurigste afschriften’ ongetwijfeld van Aquila’s versie zijn, want er is geen reden om aan te nemen dat enige kopiisten van de versie uit Alexandrië aarzelden om ο κς [de Heer] of κε [Heer, anspreekvorm] in plaats van יהוה te schrijven.”

In de vierde eeuw schreef Hiëronymus in zijn Prologus Galeatus (een voorwoord op het boek Koningen): „We vinden de vierletterige naam van God in bepaalde Griekse boeken tot op de dag van vandaag geschreven in oude letters.”

In 384 stuurt Hiëronymus een brief aan een zekere Marcella, om een vraag te beantwoorden die zij had over de Goddelijke namen. In een opsomming schrijft hij: „De negende [naam van God] is het Tetragrammaton, dat zij als ἀνεκφώνητον (anekfoneton)) beschouwden, dat wil zeggen, als onuitspreekbaar, en het is met de volgende letters geschreven: Iod, He, Vav, He. Zekere onwetenden waren wegens de overeenkomst van de lettertekens, als zij die in Griekse boeken tegenkwamen, gewoon ΠΙΠΙ (Pipi) te lezen.

Er zijn de laatste jaren oude Griekse handschriften ontdekt die Gods naam, יהוה (het tetragrammaton) bevatten.

In deze Griekse vertalingen staat het Tetragrammaton in oud of nieuw Hebreeuws schrift, of ook omgezet in Griekse letters, middenin de Griekse tekst. In sommige kopieën van het Griekse Oude Testament uit de laatste eeuwen voor Christus, staat een lege plek waar het tetragrammaton zou hebben gestaan, mogelijk omdat dit door een andere schrijver moest worden ingevuld of omdat de andere inkt die ervoor gebruikt werd verbleekt is; andere geven de Naam van God weer met „ΙΑΩ” (IAO); in nog andere manuscripten staat ; en er zijn handschriften met nog andere varianten. Een belangrijke versie die gebruikt, is de versie van Aquila van Sinope.

Veel fragmenten van de oude Griekse vertalingen van de Hebreeuws-Aramese Bijbel bevatten het Tetragrammaton, gewoonlijk in Oudhebreeuws of in Hebreeuws kwadraatschrift, en soms in Griekse letters. Enkele daarvan zijn: Veel fragmenten van de oude Griekse vertalingen van de Hebreeuws-Aramese Bijbel bevatten het Tetragrammaton, gewoonlijk in Oudhebreeuws of in Hebreeuws kwadraatschrift, en soms in Griekse letters. Enkele daarvan zijn:

LXXP. Fouad Inv. 266	Het tweede oudste bekende Septuaginta-manuscript; het oudste waarin het Hebreeuwse tetragrammaton in Aramees kwadraatschrift of „Asjoeri”-schrift is weergegeven.
LXXVTS 10a	Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten. Gevonden te Nachal Chever, woestijn van Judea. Bevat het Tetragrammaton in Oudhebreeuwse letters in Jon 4:2; Micha 1:1,3; Micha 4:4,5,7; Micha 5:4; Habakuk 2:14,16,20; Habakuk 3:9; Zefanja 1:3,14; Zefanja 2:10; Zacharia 1:3,4; Zacharia 3:5-7.
LXXVTS 10b	Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten. Gevonden te Nachal Chever, woestijn van Judea. In Zacharia 8:20; Zacharia 9:1,4 wordt het Tetragrammaton weergegeven in Oudhebreeuwse letters.
LXXIEJ 12	Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten. Gevonden te Nachal Chever, woestijn van Judea. In Jona 3:3 (NW) wordt het Tetragrammaton weergegeven in Oudhebreeuwse letters. Gepubliceerd in Israel Exploration Journal. Gedateerd eerste eeuw n.Chr. In Jona 3:3 wordt het Tetragrammaton weergegeven in Oudhebreeuwse letters.
4Q LXX Levb (=4Q120)	Leviticus-manuscript uit grot 4 te Qumran; bevat de naam IAO in Griekse letters in Leviticus 3:12 en Leviticus 4:26. Gedateerd in de eerste eeuw v.Chr.
LXXP. Oxy. VII.1007	Perkament-codex van Genesis, derde eeuw. Dubbele Jod in Oudhebreeuws schrift voor de naam van God. ΘΕΟΣ is afgekort weergegeven. Andere dikwijls afgekorte begrippen, zoals mens, moeder en vader (zie ’nomina sacra’), zijn uitgeschreven. „Duidelijk van Joodse origine” volgens Kahle, Genisa 260.
AqBurkitt AqTaylor	Griekse vertaling door Aquila.
Sym.P. Vindob. G. 39777	Papyrus, Psalm 68 en 80; Griekse vertaling door Symmachus. Fragment uit de derde of vierde eeuw. Bevat het Tetragrammaton in archaïsche Hebreeuwse letters.
Ambrosiana O 39 sup.	palimpsest, fragment uit de psalmen van Origenes’ Hexapla. Bewaard in de biblioteca Ambrosiana, Milaan, einde 9e eeuw. Bevat het Tetragram in Hebreeuwse kwadraatschrift in alle vijf kolommen.
Wordt ook in dit verband genoemd:
Papyrus Rylands 458	Deze papyrus bevat geen Tetragrammaton of Griekse weergave ervan, maar lege plekken. Een aantal onderzoekers concluderen dat hier letters moeten hebben gestaan. Volgens de oriëntalist en theoloog Paul Kahle zou het Tetragrammaton hier hebben gestaan.

Deze handschriften zijn vervaardigd door Joodse schrijvers voor de opkomst van het christendom of door Joodse redacteurs daarna, die tot een betere vertaling van het Hebreeuws trachtten te komen. In die tijd werd de ’oude Griekse versie’ van de Septuaginta door christenen die geen Hebreeuws spraken als standaardtekst gebruikt. We weten veel over de late Joodse herzieningen en recensies van het Grieks tegenover het Hebreeuws. Beroemd zijn de Grote drie: Aquila (128 n. Chr.), Symmachus en Theodotion, wiens werk in het vroege christendom ook sterk verspreid was. Deze drie vertalingen volgen het Hebreeuws letterlijk, vergeleken met de ’oude Griekse versie’ van de oorspronkelijke Septuaginta. Moderne geleerden beschouwen een of twee van de drie als volledig nieuwe Griekse versies van de Hebreeuwse Bijbel.

Er bestaan geen handschriften van (delen van) het Griekse Nieuwe Testament met daarin een weergave van het tetragrammaton in Hebreeuwse letters of een Griekse transcriptie ervan (zoals ΙΑΩ).

Hedendaagse Bijbelvertalingen

In navolging van de Joodse traditie en de manuscripten van het Nieuwe Testament is het tetragrammaton, de naam ’JHWH’, in veel Bijbelvertalingen vervangen door de titel ’Heer’ (een vertaling van ’Adonai’). Sommige vertalingen geven door een verschil in lettertype aan of er in het Hebreeuws de naam JHWH of het woord/de titel Adonai staat:

	Elohim	Adonai	JHWH	Adonai JHWH	JHWH Elohim	JHWH Sebaoth
Traditionele uitspraak in het rabbijns jodendom	Elohim	Adonai	Adonai	Adonai Elohim	Adonai Elohim	Adonai Sebaoth
King James	God	the Lord	the LORD	the Lord GOD	the LORD God	the Lord of hosts
Statenvertaling	God	de Heere	de HEERE	de Heere HEERE	de HEERE God	de HEERE der Heirscharen
Petrus Canisius	God	de Heer	Jahweh	Jahweh, mijn Heer Jahweh, de Heer	Jahweh God	Jahweh der heirscharen
NBG 1951	God	de Here	de HERE	de Here HERE	de HERE God	de HERE der Heerscharen
Groot-Nieuwsbijbel	God	de Heer	de Heer	de Heer mijn God	de Heer mijn God	de almachtige Heer
Het Boek	God	de Here	de HERE	de Heer mijn God	de HERE mijn God	de HERE van de hemelse legers
Willibrordvertaling 1978	God	de Heer	Jahwe	Jahwe, mijn Heer	Jahwe God	Jahwe van de machten Jahwe van de heerscharen
Willibrordvertaling 1995	God	de Heer	de HEER	Heer GOD	de HEER God	de HEER van de machten
NBV 2004	God	de Heer	de HEER	God, de HEER HEER, mijn God	God, de HEER	de HEER van de hemelse machten
NBV Studiebijbel 2008	God	de Heer	JHWH	de Heer, JHWH	JHWH, God	JHWH van de hemelse machten
Herziene Statenvertaling 2010	God	de HEERE	de HEERE	de Heere HEERE	de HEERE God	de HEERE van de legermachten
Nieuwe-Wereldvertaling	God	de Heer	Jehovah	Soevereine Heer Jehovah	Jehovah God	Jehovah der legerscharen

Het verschil tussen Adonai en JHWH is in veel vertalingen dus wel zichtbaar (maar niet hoorbaar) doordat het laatste in KLEINKAPITAAL wordt geschreven. In de NBV staat zelfs de beginletter van HEER in kleinkapitaal (in tegenstelling tot de namen van de Bijbelboeken, die allemaal met een gewone hoofdletter beginnen).

In kanttekening 7 bij Genesis 2:4 (SV), het eerste vers waarin het tetragrammaton wordt gebruikt, stond in de Statenvertaling te lezen:

Na de voleyndinge van het werck der scheppinge, wort hier aldereerst Gode de naem van IEHOVAH gegeven, beteeckenende den selfstandigen, selfwesenden, van hem selven zijnde van eeuwicheyt tot eeuwicheyt, ende den oorspronck ofte oorsake van het wesen aller dingen; daerom oock dese naem den waren Godt alleen toecomt. Onthoudt dit eens voor al; waer ghy voortaen het woord HEERE met groote letteren geschreven vindt, dat aldaer in ’t Hebr. het woort IEHOVAH, ofte korter, IAH, staet.

Jehovah’s getuigen gebruiken nog steeds de naam in de vorm Jehovah. In hun Bijbelvertaling, de Nieuwe-Wereldvertaling, gebruiken zij deze naam ook in het in het Nieuwe Testament, terwijl het tetragrammaton in geen enkele Griekse manuscript van het Nieuwe Testament voorkomt. Ook in nieuwtestamentische citaten uit het Oude Testament (Tenach), staat, in alle beschikbare manuscripten van de Griekse grondtekst, gewoonlijk Κύριος (Kurios, Heer), of soms θεός (Theos, God). Velen gaan ervan uit dat de Septuaginta hier van invloed zou kunnen zijn geweest. Anderzijds bevatten alle beschikbare Septuaginta-fragmenten uit de eerste eeuw het tetragrammaton of een lege ruimte die plaats liet voor het tetragrammaton.

De profeet Joël wordt door de apostel Petrus in Handelingen 2:21 en door de apostel Paulus in Romeinen 10:13 (zie Brieven van Paulus) geciteerd, maar daarbij is opmerkelijk dat in beide citaten uit Joël de weergave van JHWH als Κύριος wordt betrokken op Ἰησοῦς (Iesous, Jezus).

De Franse protestantse vertaling van Louis Segond gebruikt voor JHWH de vervangende titel l’Éternel (letterlijk: de Eeuwige) (bijvoorbeeld in Numeri 6:23-27). Dit sluit goed aan bij wat gewoonlijk als de betekenis van JHWH wordt beschouwd, nl. Ik ben die Ik ben of Ik zal zijn die Ik zijn zal. Ook voor de NBV is de vertaling Eeuwige overwogen, doch deze is uiteindelijk afgewezen.

Zie ook

• Nomina sacra
• Namen en titels van God

Weblinks

• De Nieuwe Bijbelvertaling — Weergave van de naam JHWH
•   (en) Names of God, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

•   (en) Tetragrammaton, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

•   (en) Jehovah (Yahweh), in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )

•   (en) God, (2), onderkopje 3. ’The Names of God’, in: ISBE, J. Orr, ed., Chicago, Howard-Severance Company, 1915. (vertaal via: )

• (de) Bibellexikon
• (en) Masoretische opvatting van vocalisatie JHWH

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Tetragrammaton op Wikimedia Commons.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

Literatuur

• (nl) Jurriaan Wijchers en Simon Kat, Bijbels Namenboek, druk 1994, 318 blz., uitgeverij Boekencentrum BV - Zoetermeer, ISBN 9023918924
• (nl) Kerrigan,Michaël; Alan Lothian, Piers Vitebsky (1998) Midden-Oosterse Mythen, De eerste Heldendichten, Time-Life books BV, Amsterdam, ISBN 9053902147
• (nl) Samuel Noah Kramer, J. A. Wilson, G. Ernest Wright en H. W. F. Saggs, 1974: Dagelijks leven in de Bijbeltijd
• (de) B. D. Eerdmans, The Name Jahu, O.T.S.V (1948), blz. 1-29
• (de) G. J. Thierry, The Pronunciation of the Tetragrammaton, O.T.S.V, blz. 30-42
• (de) O. Eissfeldt, Neue Zeugnisse für die Aussprache des Tetragramms als Jahwe, Z.A.W. 1935, blz. 59-76
• (de) Th. C. Vriezen,Ehje asjer ehje, Festschrift für Bertholet 1950, blz. 498 vv
• (de) M. Buber, Mose2, 1952, blz. 47-67
• (de) L. M. v. Pákodzdy, Die Deutung des JHWH-Namens in Exodus 3, 14, Judaica, Band 4, 1955, blz. 193-208
• (en) K. v. d. Toorn, B. Becking, P. v. d. Horst, Dictionary of deities and demons, Brill, Leiden, 1995, kol. 1711, 1712, Lemma 'YAHWEH'.

---

Voetnoten

---

Bronverwijzingen