Zwartrijden (openbaar vervoer)

Een beveiligingsbeambte controleert in een bus op zwartrijden.

Zwartrijden is een term die over het algemeen gebruikt wordt om aan te duiden dat mensen zonder geldig vervoerbewijs meerijden in het openbaar vervoer. Soms wordt het ook wel gebruikt om aan te duiden dat iemand een auto gebruikt zonder de verschuldigde wegenbelasting te betalen. Grijsrijden is langer meerijden dan waar men voor betaald heeft.

Op zwart- en grijsrijden staan sancties, meestal een boete.

Nederland

In Nederland kennen de openbaarvervoerbedrijven in de steden waar trams rijden het hoogste percentage zwartrijders: ongeveer 7%. Dit is een aanzienlijke daling ten opzichte van de jaren 1990 toen de mededeling dat 20% van de Amsterdamse tramreizigers zwart reed leidde tot vragen in de Tweede Kamer en de Gemeenteraad, en een bestuurlijke crisis bij het openbaarvervoerbedrijf.

Dit percentage leek nog een overblijfsel van de beweging uit de jaren 1960 toen de gedachte was dat alles wat de overheid aanbood gratis moest zijn. Gebrekkige controle en een groot vertrouwen in het zelfsturend vermogen van de burger - door de overheid - werden ook genoemd als oorzaken. Premier Ruud Lubbers sprak toen van de "calculerende burger" (in tegenstelling tot de verantwoordelijke burger).

Zwartrijden in het streekbusvervoer schommelt rond de 0,5%, stadsbussen kennen al jaren een percentage van 1,5%. Bij bussen is het meestal moeilijker om zwart te rijden, daar bij het instappen het vervoerbewijs gecontroleerd wordt. Hier geniet het grijsrijden enige populariteit. Men wekt dan expres de indruk dat men een bepaalde zonegrens niet overschrijdt maar stapt dan uit bij een halte die voorbij het einde van een tariefzone ligt. Grijsrijden in trein, bus en tram kan niet worden uitgebannen met de invoering van de elektronische OV-chipkaart omdat eerder uitchecken dan de uitstaphalte nog altijd mogelijk is. In met poortjes afgesloten systemen, zoals de metro is dat moeilijker. Wel is na analyse van de reisgegevens in bus en tram een verscherpt toezicht mogelijk op trajecten waar grijsrijden frequent voorkomt.

De vier OV-bedrijven met een tramexploitatie kennen ieder een andere oplossing voor het probleem zwartrijden. In Amsterdam is op een groot aantal lijnen de conducteur weer ingevoerd. Deze controleert plaatsbewijzen, roept haltes om en verleent service aan passagiers die vragen stellen en zit in een hokje in de tram. Daartoe heeft het bedrijf ook weer moeten instellen dat door bepaalde deuren van de tram alleen in- of uitgestapt mag worden.

In Rotterdam wordt de conducteur ook weer fasegewijs ingevoerd. In oudere trams loopt deze, net als vroeger, rond. Toen de conducteurs werden ingevoerd op de Rotterdamse tramlijn 1 stapten passagiers massaal over naar de (gedeeltelijk) parallel lopende lijn 7 waar nog geen conducteurs waren ingevoerd.

In Den Haag is gekozen voor zogenaamde 'vliegende controleteams'. Deze teams, die ook 1 of 2 beveilingsbeambten bij zich hebben, stappen op schijnbaar willekeurige haltes op en controleren plaatsbewijzen. Zien sommige passagiers bij haltes deze controleurs staan dan proberen deze snel de tram te verlaten. Soms worden hele haltes afgezet ter controle. Passagiers lopen dan nog wel eens naar de volgende halte waar dan ook controleurs staan. Bij de nieuwe tramtunnel staan bij alle toegangen zeer regelmatig controleurs.

In Utrecht werkt men veelal volgens het Haagse systeem.

In 2005 heeft de Nederlandse Spoorwegen besloten het zwartrijden extra aan te pakken door iedereen zonder geldig vervoerbewijs onmiddellijk een boete te geven, ongeacht de reden. Op de meeste metro's en trams gebeurde dit al.

België

In België is zwartrijden op de trein moeilijk, conducteurs van de NMBS kunnen aan iedereen die nog geen vervoerbewijs heeft er een verkopen (tegen een meerprijs, behalve als het station waar de persoon instapte geen loketten heeft). Heeft men geen geld op zak, dan wordt de rekening naar huis gezonden, heeft men geen identiteitskaart bij dan moet men bij de volgende halte uitstappen.

Sjoemelen met vervoersbewijzen (oa. Go Pass of Rail Pass) is wel mogelijk door alles met uitwisbare inkt in te vullen. Daartoe zijn er zgn. "speciale controles", een extra grondige controle van dergelijke vervoersbewijzen.

Op de treinen worden zwartrijders sinds eind 2005 gewaarschuwd: ze kunnen een boete tot €200 krijgen. Deze boete geldt enkel indien er geen ticket is gekocht bij de conducteur, en indien meermaals laattijdig betaald wordt.

Op bussen en trams van De Lijn en MIVB is de bestuurder ook controleur, iedereen moet vooraan instappen en dient zijn vervoersbewijs te tonen, of één te kopen. In grote steden zou dit systeem te traag gaan, en worden alle deuren in één keer geopend.

  Vrije mediabestanden over Free ride op Wikimedia Commons