Zonnewiel

Het zonnewiel in combinatie met de zespuntige en achtpuntige ster, ook zonnerad genoemd, stond in de volkscultuur, de heraldiek en in de christelijke traditie, symbool voor Christus, het onvergankelijke licht der wereld. Dit gebeurde in navolging van de Romeinse Sol Invictus en de Divius Iulius keizersiconografie en ook de Hellenistisch-Ptolemäische en Germaanse beeldcultuur van de ster.

Het gaat om symbolen die in het verleden bij een groot deel van de bevolking bekend waren. Vooral in een grotendeels analfabetische samenleving hebben deze tekens vroeger veel mensen aangesproken. De kennis van mythische tekens en het al dan niet daaraan verbonden bijgeloof, werd generatie op generatie overgedragen. Dat kon leiden tot interpretatieschommelingen en wijzigingen in betekenis. De vorm van de symbolen en de gebruiken bleven veelal dezelfde. Maar de inhoudelijke betekenis is vergeten of veranderde in de loop van de tijd, afhankelijk van plaats en culturele context.

Keizerlijke zonnecultus bij de Romeinen

Het oude Rome was bekend met de Hellenistisch-Ptolemeïsche beeldcultuur van de ster, waarbij in de propaganda heersers werden afgebeeld met een zespuntige ster om hun absolute koninklijke heerschappij aan te duiden. In de Romeinse iconografie werden deze sterren gebruikt om kometen te verbeelden die een goddelijke status en een nieuwe betere tijd aankondigen van hoop (zoals de Pax Romana). Na de moord op Imperator Gaius Iulius Caesar divus (44 v. Chr.) werden er munten – het massamedium van de oudheid – verspreid met de heerser vergezeld met een zes- of achtpuntige ster, met het opschrift DIVVS IVLIVS. In de heerserpropaganda werd een komeet, die werd geduid als Caesars ziel in de hemel, de ster van Julius, sidus Iulium genoemd. Op het Forum Romanum was er ook een tempel van Caesar toegewijd aan de divus Julius, met in de timpaan weer de achtpuntige ster.

Germaanse symboliek

In de Germaanse symboliek verzinnebeelde het zonnewiel en de zespuntige ster, of Hagal-rune, god, de onvergankelijke hoogste macht. Deze tekens werden door mensen veelal gebruikt om bescherming tegen het kwade, boze geesten, demonen en onheil, dan wel om voorspoed over zich zelf af te roepen.

Het zonnewiel was een symbool van Wodan (Odin), de Noord-Germaanse oppergod (1500 v Chr.). De Oud-Noordse of Scandinavische Hagalaz-rune vinden we bijvoorbeeld als de zogenaamde donderbezem op een gevelteken terug, als bescherming tegen de woede van de god Donar, de West-Germaanse god van de donder, ook genaamd Thor. Verwantschap bestaat met de Keltische god Taranis (Jupiter), de god van de donder, die vaak een achtspakig zonnerad in zijn hand houdt. Bekend zijn de vele votiefwieltjes van Taranis.

Bij voorwerpen had het teken de functie van een amulet. Dit soort gebruik loopt door tot ca. de 17e eeuw. Metselaarstekens met deze symbolen werden aangebracht op kerken, abdijen, kastelen en hoeves van de 13de tot de 17de eeuw.

Christelijke traditie

Romeinse, Germaanse en nog oudere symbolen werden gekerstend en krijgen door het gebruik voor de christelijke doelgroep een andere betekenis.

Zo wordt Christus in de iconografie uitgebeeld als de opvolger van Apollo, de zon Helios de hoofdgod van het Romeinse rijk, met de zelfde achtpuntige stralenkrans en zonnewiel als Apollo. En in navolging van de Romeinse Sol Invictus en de Divius Iulius keizersiconografie, afgebeeld met dezelfde zes- of achtpuntige stersymbolen.

Het zesspakig zonnerad zou voor het Christusmonogram (Chi-Rho teken) staan. Het stelt het zonnewiel (de cirkel) voor, gecombineerd met de eerste twee letters (X (Chi) en P (Rho) van Christus in het Grieks ΧΡΙΣΤΟΣ (Christos).

Aangezien het zes-of achtspakige wiel in graffiti op grafstenen opduikt in combinatie met het Griekse woord ICHTHUS (ΙΧΘΥΣ), ’vis’, een acroniem van de zin Jezus Christus, Gods zoon, Redder, wordt wel eens gedacht dat dit wiel de afkorting ICHTHUS voorstelt en dezelfde betekenis heeft.

De zespuntige en achtpuntige ster en het zonnerad kan in christelijke context worden gezien als teken van het eeuwige leven, het goddelijke en de hoogste macht. Het had ook de functie van onheil afweren en geluk te brengen.

Duidelijk herkenbaar in deze context zijn dan de ster van de Driekoningen (ster van Bethlehem), het zonnerad in imposante roosvensters in Gotische, Romaanse en hedendaagse kerken en het gebroken rad waarmee de H. Catharina van Alexandrië wordt afgebeeld.

Later, vanaf de zeventiende eeuw, kunnen bepaalde symbolen op geveltekens of stiepeltekens, m.n. in de Achterhoek en Twente worden beschouwd als uiting van christelijk zelfbewustzijn en culturele identiteit. Dan gebruikt men het teken om bepaalde gedachten op te roepen waarin men gelooft of waarop men trots is.

Sinds de 18e eeuw

Sinds ongeveer de 18e eeuw zijn de zonnewielen en meervormige sterren tekens geworden met een decoratieve functie of uiting van folklore. Soms blijft een notie van een kernwaarde van een symbool bewust of onbewust een rol spelen.

Ook toen de inhoudelijke (christelijke of voor-christelijke) betekenis vanaf ongeveer de 17e eeuw op de achtergrond raakte of werd vergeten, bleven deze symbolen veelvuldig terugkomen, soms nog met een notie van oorspronkelijke kernwaarde: bescherming tegen onheil. In bepaalde streken wordt het gebruikt als uiting van culturele identiteit. Opvallend is hoe vaak de vier-, zes-, acht- of meerpuntige sterren en zonneraderen terugkomen, juist in de bovenste ramen van gebouwen en boven deuren. Vaak creatief uitgewerkt. Het is dan een traditionele vorm geworden.

Variaties op de vormen van de symbolen

Het symbool van het zonnerad bestaat uit twee onderdelen: de cirkel en de zespuntige of achtpuntige ster of kruis (hier is uitdrukkelijk niet bedoeld het Latijns kruis of de vijfpuntige ster). Het teken van de ster, respectievelijk het kruis lijkt het belangrijkste, omdat deze zowel zelfstandig als in verbinding met het zonnewiel voorkomt en een belangrijke betekenis meegeeft. Variaties op het zonnewiel of zonnerad zijn: Christusmonogram, schuinkruis, wagenwiel of wagenrad, zonnekruis en zonnerad. Alsook het runenteken Hagalaz (donderbezem), etc.

Ze komen voor in de basisvorm van een wiel, rad, of ster. In de iconografie lopen de tekeningen van een rad of ster in een cirkel door elkaar heen. Het zijn variaties voor het kunstenaarsoog. In de bovenlichten van voordeuren en in de imposante roosvensters van kerken kun je nog steeds zien dat kunstenaars met hun fantasie hierop oneindig hebben gevarieerd.

Voorwerpen en gebouwen, dragers van symbolen

De symbolen met cirkel en ster komen voor op voorwerpen, zoals: adventskrans, amulet, apostelkruis of apostelsymbool, nimbus van Christus met de acht stralen, Catherinawiel, doopkruis, Driekoningenster, hagelkruis, hangers, hoepel die wordt voortgedreven met een stok, insignes, kerstkrans, militaire standaard (labarum) met een omkranste Christusmonogram (Chi-Rho teken), palmpasenstok (die sterk lijkt op een labarum), meiboom, rad van fortuin, raddraaiers, runenkalenders, schilden, sieraden, spelden, talisman, heraldische wapens, en vuurraderen).

Veel voorkomende locaties voor de symbolen op gebouwen waren: bovenlichten van ramen en deuren in huizen, gevelteken op daken, muren met metseltekens, figuren op pannendaken, ramen van kerken (later – niet meer als symbool begrepen – ook genoemd een rozet met zes, acht of nog meer bladeren, ook bloemmotief of flowers of life, levensbloemen), zespas, smidstekens op muurankers, stalramen, stiepeltekens, en wolfseinden op daken.

Gebruiken, rites en folklore

Volksgebruiken en rites met het zonnewiel en kruis zijn activiteiten met bovengenoemde objecten of symbolen. Bekend zijn: brood met mes zegenen, dansen om de meiboom (met achtspakig rad), Joelfeest, Palmpasen optocht met zonnewiel aan de palmpasenstok; spelen met hoepel (als achtspakig rad) en het rollen van het vuurrad.

Literatuur

• De Cultus van Sol Invictus. Een vergelijkende studie tussen keizer Elagabal (218-222) en keizer Aurelianus (270-275), P. Devlaminck, diss. Universiteit Gent, 2003-2004.
• De extra dimensie van het platteland: sporen van magie, volksgeloof en volksgeneeskunst in het oosten van Nederland, Bornebroek, Jan, De Heurne: Geunhuis Producties, 2012.
• De vergeten beeldentaal van Jheronimus Bosch, ’s-Hertogenbosch, Eric de Bruyn (2001)
• Golklore in het dagelijks leven, 1977, Ton de Joode.
• Gebrandschilderd glas. Van middeleeuwse vensters tot moderne kunst. Virginia Chieffo Raguin, Mary Clerkin Higgins, Ger Boer, Jaap Verschoor, Atrium, 2004
• Gevel- en stiepeltekens in Twente en de Achterhoek, Dr. Everhard Jans, Aprilis | november 2008.
• Heilig en Profaan. 1000 laatmiddeleeuwse insignes uit de collectie H.J.E. van Beuningen, H.J.E. van Beuningen, A.M. Koldeweij,
• Keltische Daseinsdeutung und die Latènekunst. Untersuchungen über die bildliche Umsetzung der inselkeltischen Mythologie und der keltischen Daseinsdeutung in der Latènekunst anhand von österreichischen Funden, 1998, Susanna Berndt.
• Laatmiddeleeuwse insignes. Verzamelgeschiedenis en stand van onderzoek, cultuurhistorische aspecten, A.M. Koldeweij, in: A.M. Koldeweij, A.M. Willemsen (redactie), Heilig en Profaan. Laatmiddeleeuwse insignes in cultuurhistorisch perspectief, Amsterdam 1995, p. 14-16.
• Oud-Achterhoeksch Boerenleven, 1927, Hendrik Willem Heuvel
• Palmpasen in Achterhoek en Liemers, Vincent Dame, in: Volkscultuur, tijdschrift over tradities en tijdsverschijnselen jaargang 4, nummer 3-4, 1987, Stichting Informatiecentrum Volkscultuur, Utrecht.
• Sonnenrad und Lebensbaum. Banater Giebelhäuser und ihre Ornamentik. 47 Beiträge, in “Neuer Weg”, Konschitzky, Walther, Bukarest, vom 7.07.1981 bis 12.03.1982.
• Ornamenten van huis en hof, deel I en II, J. H. Kruizinga, 1963, C.A.J.van Dishoeck
• Volksgeloof en Volksleven, 1909, Hendrik Willem Heuvel
• Pelgrimstekens op perkament. Originele en nageschilderde bedevaartssouvenirs in religieuze boeken (ca. 1450-ca. 1530). dr. Hanneke van Asperen, 2009.
• Tuugkisten in Oost-Nederland, Jans Everhard, Eiynck Andreas, Piepenpott Helmut,1994, Verhaag Oldenzaal
• Van Anima tot Zeus: encyclopedie van begrippen uit mythologie, religie, alchemie, cultuurgeschiedenis en analytische psychologie. Lemniscaat Publishers, 2010 websites.
• Wat steet doar op 't huus? Geveltekens in Oost-Nederland / Jan Bornebroek. De Heurne Geunhuis Producties, 2012.

Externe links

• Zonnewiel en schuinkruis in de Achterhoek.

  Intertaalkoppelingen via Wikidata (via reasonator)

 Twijfel

Aan dit artikel is nog veel plaats voor verbetering of uitbreiding. Mogelijk ontbreekt nog veel informatie in het artikel, ontbreken bronvermeldingen of is het moeilijk verifieerbaar. Ook kan mogelijk de spelling, het taalgebruik, de schrijfstijl en de toon worden verbeterd, of is het niet in overeenstemming met andere conventies van Wikisage.
Je bent uitgenodigd om deze pagina te helpen verbeteren. — Meer informatie