Wormsalamanders

Wormsalamanders
Een wormsalamander (Chthonerpeton indistinctum), (Typhlonectinae)
Taxonomische indeling
Rijk: Animalia (Dieren) Stam: Chordata (Chordadieren) Klasse: Amphibia (Amfibieën)
Orde
Gymnophiona Müller, 1832

Wormsalamanders oftewel Gymnophiona (verouderd: Apoda) zijn een orde van gladde, worm-achtige amfibieën.

De wetenschappelijke naam Gymnophiona is afgeleid van de Griekse woorden gymnos (naakt) en ophis (slang), vroeger werd gedacht dat de wormsalamanders een groep van schubloze slangen waren. De verouderde naam Apoda betekent zonder poten. De voorouders van de wormsalamanders hadden wel poten, maar deze zijn in de loop van de evolutie verdwenen.

De wormsalamanders vormen de kleinste orde van amfibieën naast de kikkers en de salamanders. Er zijn ongeveer 175 verschillende soorten wormsalamanders, nog geen 3% van de ruim 6400 soorten amfibieën.

Kenmerken

Alle wormsalamanders verschillen sterk in kleur en lengte, maar hebben een vrij uniforme bouw. Het lichaam lijkt sprekend op dat van een grote worm; langwerpig en pootloos en voorzien van enkele honderden, segmentachtige ringgroeven, het aantal is overeenkomstig met het aantal wervels. In water levende soorten hebben een lage dorsale kam die ze een aal- achtig uiterlijk geeft. Het lichaam is glad en permanent vochtig en de ogen zijn sterk gereduceerd en nauwelijks zichtbaar. Sommige soorten zijn zelfs volledig blind omdat de ogen in de schedel zijn teruggetrokken of de schedel simpelweg geen oogkassen heeft omdat deze zijn dichtgegroeid ter versteviging. Voorbeelden zijn soorten uit de geslachten Gegeneophis en Herpele. Veel soorten hebben zeer kleine baarddraden, dit zijn kleine, tentakelachtige bultjes aan weerszijden van de voorkant van de kop. Deze vervullen een tastzintuiglijke functie die bij een gravende levenswijze handiger is dan een goed ontwikkeld gezichtsvermogen.

Een belangrijk verschil met de salamanders is de staart die bij een aantal soorten ontbreekt of zeer kort is, soorten uit de familie Ichthyophiidae hebben wel een ontwikkelde staart. Dit is te zien aan de onderzijde van het lichaam; bij staartloze soorten is de cloaca achteraan het lichaam gepositioneerd.

De schedel is zeer hard en is afgeplat, de kop wordt gebruikt om te graven. Wormsalamanders hebben niet alleen tanden in de bek, maar ook in het verhemelte, alle tanden staan naar achteren gericht om prooien te verankeren. De tong is onbeweeglijk en kan, in tegenstelling tot veel kikkers en salamanders, niet worden uitgestoken om prooien te vangen.

Wormsalamanders hebben in tegenstelling tot alle andere gewervelden niet één maar twee paar spieren om de onder- en bovenkaak samen te trekken. Deze unieke aanpassing dient waarschijnlijk niet om prooien te vermorzelen maar om de bek stevig gesloten te houden tijdens het graven met de kop. Net als slangen hebben wormsalamanders maar één ontwikkelde long, dit is altijd de rechterlong. Deze vorm van convergente evolutie is een aanpassing op het langwerpige lichaam.

Verspreiding en habitat

In Afrika komen de amfibieën maar op enkele plaatsen voor; het grootste deel van het verspreidingsgebied in Afrika bestaat uit een kuststrook langs de Golf van Guinee die loopt van Guinee tot Congo-Kinshasa. Het tweede deel is precies aan de andere kant van het continent gelegen en bestrijkt de kuststrook van westelijk Afrika, van Somalië via Kenia tot Tanzania. Daarnaast zijn er ook populaties bekend uit onder andere Ethiopië, Congo-Brazzaville en Congo-Kinshasa, deze zijn niet op de kaart aangegeven. Van een aantal Afrikaanse soorten is het precieze verspreidingsgebied niet geheel duidelijk. Zo komen er vermoedelijk ook wormsalamanders voor in Angola en is het verspreidingsgebied in Afrika mogelijk veel groter dan bekend.

In Azië komen de wormsalamanders alleen voor in het uiterste zuidoosten in de landen Bangladesh, Cambodja, India, Indonesië, Maleisië, Myanmar, Thailand en Vietnam, in de Filipijnen komen soorten voor in Palawan, Basilan en Mindanao.

De grootte van het verspreidingsgebied verschilt sterk per soort; Boulengerula taitana is alleen bekend van een enkele locatie in zuidelijk Kenia terwijl Siphonops annulatus voorkomt in het grootste deel van Zuid-Amerika.

Wormsalamanders komen niet voor in Europa en ontbreken eveneens in Oceanië en Australië.

Habitat

Wormsalamanders leven zonder uitzondering in vochtige omgevingen, omdat ze snel uitdrogen. Soorten uit de groep Typhlonectinae leven volledig aquatisch, maar de meeste soorten leven ondergronds en worden zelden gezien. Over een groot aantal soorten is dan ook weinig bekend. Wormsalamanders komen voor in tropische gebieden.

Levenswijze

Over de biologie, levenswijze en voortplanting is weinig bekend, waarschijnlijk eten de dieren in de natuur vooral ongewervelden zoals regenwormen, ook zijn termieten teruggevonden in de maag van wormsalamanders.

Voortplanting

De mannetjes hebben een ongepaard, penis-achtig orgaan (phallodeum), wormsalamanders kennen een inwendige bevruchting in tegenstelling tot de meeste andere amfibieën. Bij de eierleggende soorten bewaken de vrouwtjes de eitjes door zich om het legsel heen te kronkelen, deze vorm van broedzorg is hoogst ongebruikelijk bij amfibieën. Van de soort Boulengerula taitanus is beschreven dat het moederdier haar jongen voedt door een extra huidlaag te ontwikkelen die door de juvenielen wordt gegeten. Bij een aantal soorten komen de juvenielen al gemetamorfoseerd uit het ei, bij andere soorten vindt de metamorfose pas enige tijd later plaats. In tegenstelling tot de meeste amfibieën kennen de larven niet altijd een vrijzwemmend stadium in het water, maar zijn terrestrisch op zeer vochtige plaatsen. Een aantal soorten is eierlevendbarend, de jongen komen levend ter wereld.

Taxonomie

Leven → Animalia → Chordata → Vertebrata → Tetrapoda → Amphibia → Gymnophiona

De indeling van de wormsalamanders is niet onomstreden, onderstaande indeling volgt die van de American Museum of Natural History, zie ook de externe link (AMNH). In andere indelingen worden alle onderfamilies als families gezien en de in India levende soorten uit het geslacht Uraeotyphlus worden tot een aparte familie gerekend (Uraeotyphlidae).

• Familie Caeciliidae
  • (geen onderfamilie)
    • Geslacht Boulengerula
    • Geslacht Brasilotyphlus
    • Geslacht Caecilia
    • Geslacht Dermophis
    • Geslacht Gegeneophis
    • Geslacht Geotrypetes
    • Geslacht Grandisonia
    • Geslacht Gymnopis
    • Geslacht Herpele
    • Geslacht Hypogeophis
      • Soort Seychellen wormsalamander (Hypogeophis rostratus)
    • Geslacht Idiocranium
    • Geslacht Indotyphlus
    • Geslacht Luetkenotyphlus
    • Geslacht Microcaecilia
    • Geslacht Mimosiphonops
    • Geslacht Oscaecilia
      • Soort Panamese wormsalamander (Oscaecilia ochrocephala)
    • Geslacht Parvicaecilia
    • Geslacht Praslinia
    • Geslacht Schistometopum
    • Geslacht Siphonops
    • Geslacht Sylvacaecilia
  • Onderfamilie Scolecomorphinae
    • Geslacht Crotaphatrema
    • Geslacht Scolecomorphus
  • Onderfamilie Typhlonectinae
    • Geslacht Atretochoana
    • Geslacht Chthonerpeton
    • Geslacht Nectocaecilia
    • Geslacht Potomotyphlus
    • Geslacht Typhlonectes
• Familie Ichthyophiidae
  • • Geslacht Caudacaecilia
    • Geslacht Ichthyophis
    • Geslacht Uraeotyphlus
• Familie Rhinatrematidae
  • • Geslacht Epicrionops
    • Geslacht Rhinatrema

Referenties

• Amphibiaweb - Amphibia - Amphibiaweb.org - Website
• American Museum of Natural History - Amphibia - Website
• Gymnophiona.org - Gymnophiona - Website

  Vrije mediabestanden over wormsalamanders op Wikimedia Commons