Schrijfmachines

Een schrijfmachine is een apparaat om op (elektro-)mechanische wijze letterschrift te produceren. Door de opmars van de personal computer en de daarbij behorende randapparatuur (printers) om een geproduceerd document af te drukken is de schrijfmachine vrijwel geheel in onbruik geraakt.

In grote lijnen waren er twee soorten: één waarbij de te typen tekens op typearmen of letterhamertjes waren aangebracht (op elk hamertje één of twee tekens), en één waarbij alle tekens op een plaatje, een cilinder, een bolletje of een schijf stonden, de zgn. "single element"-machines.

Remington

Een typehamer-schrijfmachine

Hoewel reeds vroeg in de 19de eeuw pogingen werden ondernomen om een dergelijk apparaat te vervaardigen, werd de eerste bruikbare schrijfmachine ontwikkeld door de Oostenrijker Mitterhofer in 1864. Een groot succes werd echter pas de machine, die door wapenfabrikant Remington in de Verenigde Staten, die rijk was geworden in de Amerikaanse Burgeroorlog, vanaf 1873 werd geproduceerd. Dit toestel behoorde tot de eerste van de twee hierboven genoemde soorten: het principe van de "typehamertjes" of "typearmen", dat overal navolging vond en dat ruim een eeuw heeft standgehouden. Op een toetsenbord stonden het alfabet alsmede een aantal schrifttekens zoals cijfers en leestekens. Door nu een bepaalde toets aan te slaan, sloeg een hamertje, op de kop waarvan het betreffende teken in spiegelbeeld verhoogd was aangebracht, tegen een inktlint. Dat bevond zich voor een langwerpige rubberen rol, zodat op het papier, dat om de rol gedraaid was, een afdruk van dat teken werd gemaakt. De wagen, waarin de rol was opgehangen, schoof nu automatisch een positie naar links op, en het volgende teken kon worden afgedrukt. Was eenmaal een regel "getypt", dan werd de wagen naar de uitgangspositie teruggeschoven en de rol een fractie omhoog gedraaid, waarna begonnen kon worden aan de volgende regel. Andere bekende namen van fabrikanten uit de beginperiode van deze soort schrijfmachines: Underwood, Oliver, Smith Premier.

Hammond

Hammond-schrijfmachine

Volgens een geheel ander "principe" werkte de schrijfmachine van de firma Hammond, die in 1881 in productie werd genomen. Hammond zelf was ook bij de Amerikaanse Burgeroorlog betrokken geweest, zij het als journalist. Zijn machine had eveneens een toetsenbord, er waren hier twee rollen voor de papieraanvoer en er was een inktlint, maar de tekens bevonden zich niet op hamertjes, maar waren verhoogd op een halfcirkelvormig plaatje, de "shuttle", aangebracht, dat langs een zgn. typewiel kon bewegen. Het typewiel bevond zich boven de rollen tussen welke het papier naar boven kon worden gedraaid. Werd nu een toets ingedrukt, dan ging het typewiel omhoog naar de rij waarin zich het betreffende teken bevond, het plaatje draaide naar de positie van het teken toe, en een hamertje, dat aan de achterzijde boven de rollen uitstak, sloeg van achteren tegen het papier en zo tegen het lint en het teken, en bewerkstelligde op deze wijze een afdruk.

Een voordeel ten opzichte van het "Remington-systeem" was dat de typearmen niet in elkaar konden slaan wanneer twee toetsen bijna tegelijk werden aangeslagen, en - nog belangrijker - dat van lettertype kon worden gewisseld. Op bestelling konden speciale lettertypes worden geleverd. Standaard waren de machines uitgerust met twee lettersoorten, rechtstandig en cursief. "Pears' Cyclopaedia" (1898) vermeldt dat Hammond voor een Chinees hoogwaardigheidsbekleder een machine met 20 typesets maakte, 1800 tekens in totaal, zodat deze ook documenten in het Chinees kon vervaardigen.

Trivia

Na de introductie van de Remington 2 in 1878 nam de snelheid van schrijfmachines met typehamertjes aanzienlijk toe en fabrikanten begonnen reclame te maken met de snelheden waartoe hun machines in staat waren. In 1887 claimde Remington in een typewedstrijd een machine van een ander bekend merk te hebben verslagen door in één minuut 99 woorden van een gemiddelde lengte te typen. Twee jaar later was dit record volgens Remington al gestegen tot 151 woorden per minuut! Desalniettemin had een Caligraph-schrijfmachine de Remingtons bij een snelheidstest in 1888 verslagen met de (steeds herhaalde) tekst "This is a song to fill you with delight". De verliezer voerde echter aan dat slechts twee van die zinnen foutloos waren getypt! Remington en Caligraph beweerden wereldrecords getypt te hebben op hun machines, evenals Hammond met 180 woorden per minuut van een bepaalde tekst.

Een slimmerd had in verscheidene kranten de volgende advertentie laten plaatsen:

Tegen betaling van 1 gulden
doe ik mededeling van een middel
om zonder pen noch inkt te schrijven.
Brieven enz. ...

Het regende brieven aan het opgegeven adres, en ieder, die een gulden geofferd had, ontving per omgaande het volgende, merkwaardig laconieke antwoord:
Neem een potlood!

Nieuwe ontwikkelingen

Tot aan de Eerste Wereldoorlog werden honderden machines ontwikkeld die meestal op een van de twee bovengenoemde principes berustten, de meeste op het systeem met de typehamertjes, dat na de invoering van de elektrische schrijfmachine rond 1920, waarbij een elektromotor voor een lichtere toetsaanslag en een automatische wagenterugloop zorg droeg, de markt domineerde. Uit de Hammond werd de Varityper ontwikkeld, die tot in de jaren 70 van de 20ste eeuw in de grafische sector werd gebruikt voor "koud zetten" en een nieuw beroep creëerde: vari-typiste.

De firma IBM ontwikkelde in 1941 de "Executive", een elektrische schrijfmachine met proportionele spatiëring en een carbonlint, zodat op drukwerk gelijkende documenten konden worden geproduceerd. Toen Winston Churchill, die kennelijk niet op de hoogte was van deze vinding, in de Tweede Wereldoorlog een brief van de Amerikaanse president Roosevelt ontving, die op een dergelijke machine was getypt, antwoordde hij: "onze correspondentie is nu ook weer niet zo belangrijk, dat ze moet worden gedrukt...".

Het IBM-bolletje

Rond 1950 waren alle schrijfmachines machines met typehamertjes en de keuze van schriftsoorten was meestal beperkt tot de lettertypes pica (groot) of elite (klein). In 1961 vatte IBM het oude principe van de "single element typewriter" weer op en bracht de IBM 72 op de markt, een elektrische schrijfmachine, waarbij alle lettertekens op een bolletje waren aangebracht. Het bolletje zelf bewoog langs het papier (een wagen ontbrak), draaide zich in de gewenste positie en sloeg tegen het zich in een cassette, eveneens een trouvaille, bevindende inktlint, aldus schrifttekens afdrukkend op het papier, vooralsnog niet proportioneel. Nu konden ook andere lettertypes worden gebruikt door andere bolletjes te plaatsen. Na afloop van de patenten kwam rond 1973 ook de concurrentie met schrijfkopmachines op de markt, waaronder: Olympia, Adler en Remington. Olivetti had een schrijfkopmachine met een bewegende wagen.

De letterschijf

Daisy wheel (links) en IBM-bolletje

Een nieuwe ontwikkeling was de door kopieerapparatenfabrikant Xerox eind jaren 70 van de 20ste eeuw op de markt gebrachte elektronische schrijfmachine. Ook dit was een "single element"-machine, maar de functies werden niet elektromechanisch uitgevoerd, maar aangestuurd door een ingebouwde minicomputer. De letters werden afgedrukt van een verwisselbare letterschijf, ook "daisy wheel" of "margrietschijf" genoemd, waarop de letters als op de hoekpunten van een ster waren aangebracht. De schijf draaide in de gewenste positie, waarna een hamertje tegen het letterteken sloeg en via een inktlint een afdruk werd gemaakt, een uitvinding van de door Xerox aangekochte firma Diablo. Deze ontwikkeling was in feite de zwanenzang van de schrijfmachine: de personal computer was in aantocht. Het printergedeelte van de machine kreeg nog enige tijd een tweede leven als losse daisywheelprinter van de computer, tot ook deze werd afgelost: eerst door de matrixprinter en later door de laser- en de inkjetprinter.

Het einde van de schrijfmachine

Toen de schrijfmachine in de "information explosion" langzamerhand naar de achtergrond verdween, probeerden de fabrikanten ervan "aan te pikken" bij de nieuwe technologie door zelf computers en randapparatuur te gaan produceren. Het was uiteraard vergeefs: tegen de producenten uit het Verre Oosten, waar de lonen een fractie vormen van die in Europa, valt niet te concurreren. En zo verdwenen gevestigde namen, die al tientallen jaren voor zekerheid en werkgelegenheid zorgden, zoals Olympia, Triumph-Adler, Olivetti, Hermes, van het toneel. En er zullen maar weinig schrijfmachine-speciaalzaken zijn geweest, die het in de latere, moordende concurrentie tussen computerleveranciers hebben gered. Het was trouwens ook het einde van het fenomeen typekamer en van het beroep schrijfmachinemonteur. Enkele fabrikanten in het verre oosten produceren overigens nog wel (elektronische) schrijfmachines.

Schrijfmachinemuseum

Het Scription-museum voor schrift- en kantoortechniek in Tilburg, bezit een grote collectie klassieke schrijfmachines.

Literatuur

• Adler, M.H.: The writing machine. A history of the typewriter (1973).
• Beeching, W.A.: Century of the typewriter (1974)
• Leeflang, T.: "Schrijfmachines van Harry van de Visch". In: Verzamelen is ook een kunst (1982)
• Burghagen, H. (uitg.): Liste der Herstellungsdaten deutscher und ausländischer Schreibmaschinen, 9. Aufl. (1953).
• Die Schreibmaschine und ihre Entwicklungsgeschichte / Ernst Martin. - St. Gallen : Gauch, 1920-1923. - 2 dl. (II, 784 p.) (facsimile herdruk, 1981)
• De historische ontwikkeling van de schrijfmachine / J. Boot, L.H.M. Knaven. - Groningen : Wolters-Noordhoff, 1978. - 143 p. ISBN 90-01-11066-5
• Antique Typewriters / Michael H. Adler. - Atglen, PA : Schiffer, 1997.
• Mechanical typewriters : their history, value, and legacy / Thomas A. Russo. - Atglen, PA : Schiffer, 2002. - 253 p. - (A Schiffer book for collectors). ISBN 0-7643-1545-5 geb. INHOUD: Overzicht in woord en beeld.

Zie ook

• Tipp-Ex
• Typefout

  Vrije mediabestanden over Typewriter op Wikimedia Commons

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties: