Rang (biologie)

Een rang is in de biologie een begrip dat naar een indelingsniveau verwijst en is dus een taxonomisch begrip. De zoölogische rangen en de plantkundige rangen verschillen van oudsher qua nomenclatuur, indelingsniveau en verfijning, maar vormen beiden een hiërarchisch systeem. Een vergelijking met legeronderdelen gaat hier op: een divisie omvat brigades, en die is weer samengesteld uit bataljons. Dit eenvoudige rangbegrip werd in de taxonomie vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw langzamerhand onhoudbaar en is door hedendaagse inzichten van de cladistiek sterk beperkt in zijn betekenis. Dit komt met name doordat taxonomen zich steeds meer op genetisch aantoonbare verwantschappen tussen soorten konden baseren, terwijl ze voorheen gedwongen waren op uiterlijke kenmerken af te gaan. Oftewel: waar vroeger het fenotype bepalend was, wordt tegenwoordig waar mogelijk het genotype als beslissend criterium gehanteerd.

Klassieke rangen

Binnen een bepaalde afstammingslijn zal een hogere rang evenveel of meer soorten omvatten dan een lagere rang. Een familie is bijvoorbeeld een hogere rang dan een geslacht en elke familie omvat dus één of meerdere geslachten. Evenzo omvat elk geslacht één of meer soorten die weer een lagere rang vormen in de indelingsvolgorde.

De hertachtigen kunnen als voorbeeld dienen. Zij vormen een groep op het rangniveau van de familie. Deze omvat vier groepen van een lagere indelingsrang: de onderfamilies. Een daarvan, de muntjakherten bestaat weer uit twee geslachten, Muntiacus en Elaphodus. Muntiacus omvat tien soorten, Elaphodus slechts een. Maar het bestaan van een onderfamilie in deze groep is al een symptoom van de moeilijkheden die taxonomen ondervonden om recht te doen aan steeds verfijndere kennis van verwantschappen. Sommige families worden verdeeld in onderfamilies, terwijl bij andere dit indelingsniveau ontbreekt, wat een breuk inhoudt met de verhoopte algemene geldigheid van indelingsniveaus. De dreigende uitwas van nieuwe tussenrangen dwong taxonomen om de grondslagen van de indeling te overdenken.

Claden

De cladistiek maakt wel hiërarchische indelingen, maar deze hiërarchie wordt bepaald door de volgorde waarin splitsingen zich voordoen in de evolutionaire stamboom. Een clade is een afstammingsboom en omvat alle organismen die van een bepaalde evolutionaire voorouder afstammen, inclusief die voorouder. Elk van die afstammingsbomen is uniek en het is daarom niet zinvol om een beperkt aantal rangen te definiëren zoals de taxonomie sinds Linnaeus nastreefde. De traditionele indeling in soorten, geslachten, families en dergelijke is nog wel degelijk zinvol om indelingen overzichtelijk en begrijpelijk te kunnen weergeven, maar doet geen recht aan de complexiteit van de evolutionaire stamboom.

Een analogie voor claden: de notenboom

Het cladensysteem lijkt daadwerkelijk op de takken van bijvoorbeeld een notenboom: vanaf de stam zijn de takken herkenbaar hiërarchisch georganiseerd van hoofdtakken tot steeds kleinere zijtakken en twijgjes, maar een indeling in vele rangen is weinig zinvol en loopt gemakkelijk spaak. De bruikbaarste indeling om het verband tussen de ene en de andere twijg aan te geven is het zoeken van de laatste gezamenlijke tak waaraan beide ontspruiten. Dit is precies de kerngedachte van het cladensysteem.

Moderne inzichten en klassieke overzichtelijkheid

De plaats van rangen in de oude systematiek wordt nu ingenomen door het flexibelere en veelzijdigere begrip clade. Dit heeft tot bezwaren geleid, en een stroming die bekend staat als de evolutionaire systematiek probeert iets van de overzichtelijkheid uit de traditionele systematiek te behouden met respect voor de moderne inzichten.

Rangen versus claden: reptielen en vogels

Een voorbeeld kan aantonen waarom traditionele indelingen geen recht kunnen doen aan hedendaagse inzichten. Van oudsher werden vogels en reptielen als aparte klassen beschouwd, en krokodilachtigen als een orde binnen de reptielen. Uit de stamboom blijkt echter dat er een vroege afsplitsing is, waarvan één tak de krokodillen en vogels heeft voortgebracht, terwijl overige reptielen een andere tak vormen. Met een gewijzigde indeling van klassen en orden zou dit misschien nog wel op te vangen zijn, maar het fundamentele probleem is dit: sommige biologische groepen vertonen vroeg in hun geschiedenis veel vertakkingen, terwijl andere veel later gaan uitwaaieren in soortenrijkdom. Niettemin kan zo'n late uitwaaiering leiden tot een zeer grote diversiteit, zoals de krokodillen en vogels aantonen. Een rigide terminologie kan onvoldoende recht doen aan de vele vormen die stambomen kunnen hebben.