Nederlandse kabinetsformatie

De Nederlandse kabinetsformatie is het samenstellen van een kabinet, direct na de Tweede Kamerverkiezingen.^[1]

Voorheen was het zo dat de Koning, sinds 1980 Koningin Beatrix, advies vroeg over een nieuw te vormen kabinet aan de voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer, de vicepresident van de Raad van State en de fractievoorzitters in de Tweede Kamer. Daarna verzocht de Koning een of meerdere informateurs om de mogelijkheden te onderzoeken van een nieuw kabinet dat op voldoende steun in de Kamer kan rekenen. Op 19 maart 2012 wijzigde de Tweede Kamer haar reglement van orde, waardoor voortaan informateurs door de Kamer worden benoemd. De ministers en staatssecretarissen worden nog wel bij Koninklijk Besluit benoemd, over de (in)formatie zelf bestaan geen wettelijke bepalingen of regels.

Verkennende fase: optreden informateur

De informateur onderzoekt welke combinaties van politieke partijen mogelijk zijn om tot een nieuwe regeringscoalitie te komen. Hij voert hiervoor gesprekken met de fractievoorzitters en doet daarvan verslag aan de Koning. Die geeft daarna meestal een nieuwe opdracht aan dezelfde of een andere informateur. De informateur gaat onderhandelen met de fractievoorzitters van de coalitie die het meest haalbaar lijkt. Onderwerpen van de onderhandelingen zijn het regeringsprogramma en de verdeling van de posten. Het resultaat hiervan is een conceptregeerakkoord, dat de informateur opneemt in het eindverslag aan de Koning. De informateur beveelt hierin ook een formateur aan. Vaak is dit de toekomstige minister-president.

Als de onderhandelingen geen resultaat opleveren, kan de informateur zijn opdracht teruggeven aan de Koning, die dan op basis van adviezen een nieuwe informateur aanwijst. Het is overigens ook mogelijk dat direct een formateur wordt aangewezen en de informatiefase wordt overgeslagen.

Formateur vormt kabinet

Zodra de beoogde coalitiepartners een concept-regeerakkoord zijn overeengekomen, verzoekt de Koning de formateur een kabinet te formeren. De formateur benadert vervolgens, in overleg met onderhandelaars van de toekomstige coalitie, kandidaat-ministers en kandidaat-staatssecretarissen.

In de gesprekken wordt aan de kandidaten gevraagd of ze de afspraken in het regeerakkoord ondersteunen. Kandidaten krijgen de mogelijkheid alle niet-vertrouwelijke en niet-geheime dossier-stukken van hun beoogde portefeuille of departement indien gewenst of noodzakelijk in te zien om een goede afweging te maken voor hun eventuele toetreden tot het kabinet.

Daarnaast wordt volgens een vaste procedure nagegaan of er voor de kandidaat mogelijke bezwaren zijn om als minister of staatssecretaris tot het kabinet toe te treden. Zo moet de kandidaat alle betaalde en onbetaalde nevenfuncties neerleggen en afstand doen van (de zeggenschap in) overige zakelijke of financiële belangen. Ten slotte stelt de formateur de vraag of er nog andere feiten 'uit heden of verleden' zijn, 'die op enig moment van negatieve invloed kunnen worden op het functioneren van de kandidaat als bewindspersoon, dan wel het kabinet in een moeilijke situatie zouden kunnen brengen'.

Als de nieuwe ministersploeg compleet is, komen zij bijeen in een constituerende vergadering (beraad). Tijdens deze vergadering onderschrijven de ministers het regeerakkoord en wordt de portefeuilleverdeling en vervangingsregeling vastgesteld. In het eindverslag aan de Koning vermeldt de formateur welke ministers en staatssecretarissen bereid zijn toe te treden tot het nieuwe kabinet.

Presentatie kabinet

Is dit alles met succes volbracht, dan en leggen de ministers en staatssecretarissen de Zuiveringseed af en worden door de Koningin in beslotenheid beëdigd. Vervolgens is het gebruik sinds 1971 dat de nieuwe ministersploeg officieel samen met het staatshoofd met wie zij de regering vormen aan 'den volke' gepresenteerd wordt (met de traditionele 'bordesscène') door het gezamenlijk staan op de trappen van Paleis Huis ten Bosch en het laten maken van een groepsfoto door fotografen en beelden door visuele media.

Koning ontslaat en benoemt kabinet

De Koning tekent de Koninklijke Besluiten waarin de ontslagaanvraag van vertrekkende bewindspersonen wordt geaccepteerd en nieuwe bewindspersonen worden benoemd. De nieuwe Minister-President contrasigneert zijn eigen benoeming en de benoemingen en ontslagen van de andere ministers en staatssecretarissen en neemt daarmee de verantwoordelijkheid voor deze besluiten op zich (artikel 48 van de Grondwet). Immers, de Koning is onschendbaar, de ministers zijn verantwoordelijk (artikel 42, tweede lid, van de Grondwet).

Overdracht portefeuilles en departementen

De niet-terugkerende of uittredend ministers dragen hun departementen c.q. portefeuilles officieel over aan de nieuwe ministers en staatssecretarissen. Hierbij wordt ook een overdrachtsdossier ter hand gesteld en volgt de ondertekening dat alle verplichtingen en verantwoordelijkheden van hun ambtsvoorgangers worden doorgegeven c.q overgenomen.

Regeringsverklaring

Een aantal dagen na installatie, beëdiging en overdracht legt de minister-president namens de regering in de Tweede Kamer verantwoording af over de formatie en volgt het debat over de regeringsverklaring.

Plaats van handeling

Kabinetsformaties plegen plaats te vinden in het gebouw van de Eerste Kamer der Staten-Generaal, gelegen aan Binnenhof 22 in Den Haag. Daartoe stelt de Eerste Kamer de Ministerskamer en aanpalende ruimtes gelegen naast de vergaderzaal van de Eerste Kamer aan de informateurs en formateurs ter beschikking. De onderhandelingen over een te vormen kabinet en de gesprekken van de formateur met kandidaat-bewindslieden vinden in deze Ministerskamer plaats. Alleen informateur Wijffels verplaatste de onderhandelingen voorafgaand aan de vorming van het Kabinet-Balkenende IV in 2006 naar een hotel in Beetsterzwaag. Informateurs en formateurs worden ambtelijk ondersteund door enkele medewerkers van het ministerie van Algemene Zaken.

Beknopt overzicht van de kabinetsformatie

Tweede Kamerverkiezingen
de Koning wint advies in van de vicepresident van de Raad van State
de Koning wint advies in van de voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer en eventueel bij Ministers van Staat
de Koning wint advies in van de fractievoorzitters/-leiders in de Tweede Kamer
de Tweede Kamer benoemt een of meerdere informateur(s) zo vaak als nodig
de informateur doet zijn onderzoek en brengt verslag uit
de Tweede Kamer benoemt een formateur
de formateur en de coalitiepartners stellen een regeerakkoord op
de ministerschappen en staatssecretariaten worden verdeeld
het kabinet houdt een constituerend beraad
de niet-terugkerende ministers wordt ontslag verleend door de Koning
de nieuwe ministers en staatssecretarissen worden beëdigd door de Koning
de niet-terugkerende of uittredend ministers dragen hun departementen c.q. portefeuilles over aan de nieuwe ministers en staatssecretarissen
Regeringsverklaring en debat in de Tweede Kamer
Regeerperiode (maximaal 4 jaar)
de (grondwettelijke) zittingstermijn van de Tweede Kamer der Staten-Generaal is ten einde of het kabinet komt ten val
als het kabinet gevallen is volgt eventueel een lijmpoging. Als die slaagt gaat de regeerperiode verder.
het kabinet biedt ontslag aan en wordt demissionair.
nieuwe verkiezingen voor de Tweede Kamer