Mes (voorwerp)

Een mes is een scherp stuk gereedschap om mee te snijden. De meest normale vorm is een recht lemmet met één scherpe zijde en een handvat (heft). In de geschiedenis van de mens speelt het mes een belangrijke rol, hiermee waren wij in staat ons tegen de grotere roofdieren te beschermen en werden vele bewerkingen van huiden, dierkarkassen en houten voorwerpen mogelijk. Hoewel de messen van toen van steen waren en eigenlijk niet meer dan splinters met een scherpe rand, is het principe altijd hetzelfde gebleven: een wig die een object in tweeën splitst. Messen kunnen ook zijn ingebouwd als roterende schijven zoals in snijbonenmolens, blenders of andere keukenmachines.

Geschiedenis

De mens begint simpele gereedschappen te maken in het Stenen tijdperk. Als eerste gebruikte hij materialen als hout, beenderen en horens en pas later ontdekte men het hardere vuursteen. Als de steenklopper een mes ging maken nam hij een stuk vuursteen en een klopsteen. Met behulp van de klopsteen slaat hij steenschilfers van het grote blok vuursteen. Hoe meer ervaring de steenklopper had, hoe beter en bruikbaarder de steenschilfers werden.

Paleolithicum Het Paleolithicum of ook wel de oude steentijd bevat de tijd van 2,5 miljoen jaar tot tien duizend jaar geleden. De oudste stenen voorwerpen worden gevonden in Ethiopië en Tanzania. In dit tijdperk werd voor het eerst de scherpe rand van de steenschilfers gebruikt.

Mesolithicum Dit tijdperk loopt van 10.000 tot 5000 v.Chr. en loopt samen met het einde van de ijstijd. Er kwamen steeds meer gereedschappen bij, speciaal toegespitst op een bepaalde taak, zoals naalden, haken, pijlpunten en voorwerpen die mogelijk te maken hadden met het geloof. Ook maakte men nu voor het eerst werktuigen die nodig waren voor de landbouw.

Neolithicum Het Neolithicum is het tijdperk van 5000 tot 3000 v.Chr. De mens ging vee houden en landbouw bedrijven. Het mes werd nu vooral gebruikt voor het dagelijkse leven, o.a. voor het prepareren van geslachte dieren, om de gewassen mee van het land te halen en om mee te koken.

Bronstijd In dit tijdperk, dat van 3000 tot ongeveer 1000 v.Chr. loopt, leerde men het metaal brons te bewerken. Het werd vooral gebruikt voor bijlen, speer- en pijlpunten en messen. Brons was veel minder breekbaar dan steen. Door handel konden volkeren in Europa aan het koper en tin komen om hun brons mee te vervaardigen. In Europa verschijnen de eerste echte messen in de Urnenveld periode (midden bronstijd), met een eensnijdend metalen lemmet, bevestigd aan een handvat van brons, hout of gewei. Hiervoor werden dolken gebruikt, met een symmetrisch twee-snijdend lemmet.

IJzertijd Rond 1000 v.Chr. gebruikte men in het Midden-Oosten al ijzer. De Hallstatt-cultuur verspreidde rond 800-500 v.Chr. het gebruik van ijzer in Europa. Gedurende deze periode werden brons en ijzer naast elkaar gebruikt. In de late ijzertijd had ijzer het brons voor messen volledig vervangen. Metalen messen bleven echter schaars en er werd door de minder rijken nog steeds veel gebruik gemaakt van vuurstenen afslagen als snijgereedschap.

Romeinse tijd Met de komst van de Romeinen werd ijzer, en dus ook messen, in veel grotere hoeveelheden geproduceerd en ontstond een grotere variatie aan specialistische messen.

Onderdelen van het mes

Het mes bestaat uit de volgende onderdelen:

Onderdelen van mes

• A: Lemmetrug. De lemmetrug is meestal recht, maar kan ook ribbels bevatten die gebruikt worden om een vis mee te ontschubben.
• B: Lemmet. Het is het belangrijkste onderdeel van het mes, het lemmet wordt meestal van een legering van ijzer met een aantal andere materialen gemaakt.
• C: Snijvlak (snede). Het scherpe deel van het mes, dat wordt gebruikt om mee te snijden
• D: Stootplaat (garde), Een stootplaat dient ter bescherming van de hand, bijvoorbeeld bij het snijden in scherp materiaal.
• E: Heft. Hier wordt het mes mee vastgehouden, het heft kan van veel verschillende materialen zijn gemaakt, hout is nog steeds erg populair, maar tegenwoordig kiest men ook vaak voor een kunststof.
• F: Vingergroeven. De vingergroeven geven extra grip.
• G: Koordoog. Een koordoog wordt gebruikt om een koord door te halen om te gebruiken als polslus of bij kleine messen in een diepe schede om ze er makkelijker uit te krijgen.
• H: Pommel. De pommel is het achterste stuk van het mes en het dient vaak als mooie afwerking of als tegenwicht zodat het mes in balans is.

Fabricage

Vroeger had men alleen maar een klopsteen en een vuursteen nodig om een mes te maken, maar tegenwoordig gaat er een heel proces aan vooraf voordat je het mes in je handen hebt. Er zijn grofweg twee manieren om een lemmet te maken. Bij de “stock- removalmethode” maak je het lemmet uit een strip metaal, dat in de juiste vorm wordt gezaagd, dan wordt gevijld of geschuurd en als laatste door een hardingsproces doorgaat, waarbij het lemmet steeds om en om wordt verhit en gekoeld. Bij de tweede methode wordt een staaf of blok metaal door een smid eerst in de juiste vorm gesmeed en vervolgens gevijld of geschuurd. Dit laatste kan in verhouding tot het smeden veel tijd in beslag nemen, naargelang de ervaring van de smid.

Hierna wordt het heft gemaakt. Hiervoor bestaat geen vaste methode. Er zijn vele materialen geschikt om een heft van te maken, een paar voorbeelden zijn kunststoffen zoals glasvezel en nylon, gewei van herten, beenderen, houtsoorten, halfedelstenen, leer en zelfs ivoor kan gebruikt worden (tegenwoordig vaak mammoetivoor).

Grofweg zijn er twee maakwijzen: Full tang: Hierbij loopt het staal van het lemet helemaal door en heeft de vorm(siluet) van het handvat. Hier op worden twee 'plakken' materiaal bevestigd. Van boven-, achter en onderaf bekeken zie je het staal dus doorlopen.

Hidden tang: Hierbij loopt het staal van het lemmet ook door in het handvat, maar is het smaller dan dit materiaal. Dit wordt de angel genoemd. Hier overheen wordt een massief stuk materiaal geplaatst. Het staal van de angel is dus niet zichtbaar.

Soorten messen

Er zijn vele soorten messen, allemaal met een eigen specialiteit. Van messen waar je een boterham mee kunt smeren, tot messen waar je in de wildernis mee kunt overleven.

• Aardappelschilmesje : Mesje om aardappelen en groente te schillen/ snijden.
• Bajonet: Een dolkvormig gevechtswapen dat aan een geweer bevestigd kan worden.
• Boterhammes : Mes voor het besmeren van boterhammen.
• Breekmes: (of afbreekmes(je) Een kantoormes of werkmes met een uitschuifbaar blad dat bestaat uit een aantal delen die kunnen worden afgebroken wanneer ze bot zijn.
• Briefopener : Puntig mes om brieven te openen. Is niet echt scherp.
• Broodmes : Lang mes met zaagkant, om brood te snijden/ zagen.
• Chinees koksmes groot rechthoekig mes met dunner lemmet dan westers hakmes, geschikt om zeer veel bereidingen in de keuken meet te doen, van hakken tot fijnsnijden tot platslaan van teentjes knoflook tot naar de pan dragen van ingrediënten.
• Dolk: Een tweesnijdend mes met een symmetrisch lemmet.
• Dolkmes : Een tweesnijdend mes met een niet-symmetrisch lemmet.
• Hakmes: zwaar mes met groot vierkant blad, geschikt om harde levensmiddelen mee in stukken te hakken.
• Kaasmes : Een aan het uiteinde gekromd en gespleten mes om kaas te snijden en te prikken.
• Kapmes: Een groot mes dat kan worden gebruikt om planten zoals suikerriet te kappen, en om zich in een oerwoud een weg te banen.
• Kelnersmes: Eigenlijk een kurkentrekker met een (klein) inklapbaar mesje
• Koksmes Lang stevig mes met rechte rug en iets convexe snede.
• Knipmes: Een mes waarvan het lemmet in het handvat kan worden geklapt
• Kris: Oosters gevechtsmes, waarvan het lemmet opzettelijk kan worden afgebroken van het handvat, zodat dit in het lichaam van de tegenstander achterblijft. Vaak voorzien van weerhaken of kartels.
• Kukri.
• Laguiolemes: Een ambachtelijk vervaardigd mes uit of in de stijl van de Franse plaats Laguiole.
• Multitool: Een mes waarin een tal van verschillende gereedschappen zijn te vinden.
• Officemes: klein koksmes, voor het schoonmaken van groenten enz.
• Ontleedmes: het mes van een ontleedkundige (anatomie).
• Valmes: Mes waarbij het lemmet rechtstandig uit het heft kan worden geschoven of geschoten d.m.v. een veer.
• Vlindermes: Een soort opvouwbaar zakmes met twee handvatten die rond kunnen draaien in tegengestelde richting, dusdanig dat, wanneer het mes gesloten is, de mesbladen binnen de groeven in de handvatten worden verborgen.
• Werpmes: Een mes om mee te werpen, meestal uit 1 stuk vervaardigd omdat het vele botsen handvatten doet losgaan.
• Santokumes: Japanse versie van het koksmes, met een eigen snijtechniek.
• Schilderskapmes : Een mes die aan de ene kant scherp, en aan de andere kant afgeplat is (om op te slaan). Voor het wegkappen van oude stopverf.
• Slagmes : Een bot, afgestompt mes van een behanger, om banen op maat af te slaan (als bij een envelop).
• Snoeimes : Gekromd mes om takken van bomen en struiken te snoeien.
• Stanleymes (merknaam): Een universeel mes met verwisselbaar blad.
• Stekmes : (oculeermes): Mes om planten te stekken/ oculeren. Heeft een kort lemmet.
• Stiletto: Vaak wordt hiermee een knipmes met een veermechaniek waardoor het lemmet zijdelings uit het heft schiet, bedoeld. Letterlijk doelt de term enkel op een smal lemmet, vaak aan anderhalve zijde scherp.
• Zakmes: Een mes met vaak een aantal andere stukken gereedschap dat zo klein en veilig kan worden opgevouwen dat het eenvoudig in een broekzak kan worden meegedragen (alhoewel het comfort bij de meest uitgebreide versies van enkele centimeters dik te wensen over laat).
• Zwitsers zakmes.
• Zwaard: Het lemmet heet bij een zwaard een kling, de kling is tweesnijdend en een zwaard wordt als gevechtswapen gebruikt en heeft daarom ook een grote stootplaat.

Onderhoud van messen

Messen worden door gebruik bot, waardoor ze met regelmaat geslepen moeten worden. Om een mes te slijpen kan men een machine gebruiken, of een handsteen. In principe doe je niets anders dan een zeer kleine hoeveelheid staal wegnemen waardoor een mooie, nieuwe, scherpe snede overblijft. Fijn schuurpapier op een harde, gladde ondergrond (bijvoorbeeld een glasplaat) kan ook gebruikt worden.

Een aanzetstaal of wetplank kunnen gebruikt worden om de snede tussen het slijpen door scherp te houden zonder materiaal weg te nemen. Door het gebruik wordt een snede niet alleen bot doordat het minder spits wordt, maar ook omdat op microscopisch niveau de snede iets kan ombuigen. Met een aanzetstaal of wetplank buig je dit weer terug. Messen die niet regelmatig worden gebruikt kunnen door corrosie worden aangetast wanneer ze onbeschermd in een vochtige omgeving worden bewaard. Corrosie tast het metaal aan en het mes verliest daardoor zijn eigenschappen. Probeer corrosie te voorkomen, bijv. door een mes dat langdurig niet wordt gebruikt licht in te wrijven met vaseline of iets dergelijks.

Het mes en de wet

In Nederland valt een aantal soorten messen onder de wapenwet.

In Nederland worden de voor de handel bestemde zilveren en gouden messen van een jaarletter en een gehaltestempel voorzien. Het lemmet is bij tafelmessen nooit van edelmetaal omdat dat aangetast wordt door koolwaterstoffen in aardappelen en eieren.

Symboliek

In de christelijke iconografie is een mes het attribuut van Abraham, die Izaäk ermee wil offeren. Ook is het mes het attribuut van de apostel Bartolomeüs, die levend wordt gevild.