Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Lezen (taal)
Lezen is met het bewustzijn opnemen, verwerken en begrijpen van geschreven of gedrukte woorden. Men spreekt ook wel van lexicale verwerking. Bij lezen moeten zowel individuele woorden worden herkend als het zinsverband worden begrepen.
Algemeen
Lezen is een van de manieren waarop taal kan worden gebruikt. Taalgebruik is namelijk gebaseerd op het vermogen geschreven of gesproken taal te begrijpen of te produceren. Bij lezen gaat dus vooral om het begrijpen van geschreven woorden en zinnen.
Woordlezen
- Basiselementen: woordvorm, woordbetekenis en mentaal lexicon
Basiselementen bij het woordlezen spelen de woordvorm en woordbetekenis. Bij woordvorm kan nog een onderscheid worden gemaakt tussen de visuele woordvorm (het woordbeeld of orthografische code) en auditieve woordvorm (hoe het woord klinkt; de fonologische code). Bij het lezen van woorden spelen interne verwerkingsprocessen een rol waarbij de lezer toegang krijgt tot het mentale lexicon, een soort mentaal woordenboek. Het lexicon is de opslagplaats van woorden in het netwerk van het geheugen. Vermoedelijk worden in het lexicon woordvorm en betekenis tot één geheel samengesmeed. Ook kan het informatie bevatten over de de syntaxis, dus van het woord in zinsverband. Men spreekt ook wel van lexicale eenheden of lexicale representaties. Bij het begrijpend lezen van woorden moeten dus zowel woordvorm en woordbetekenis worden geanalyseerd voordat men toegang heeft tot de volledige woordrepresentatie in het lexicon.
- Stadia van verwerking
Het herkennen van de visuele woordvorm (de orthografische code dus) gebeurt in de 'prelexicale' fase: dit wil zeggen dat de visuele détails waaruit een geschreven woord is samengesteld (letters, lettersegmenten) eerst uiteen wordt gerafeld. Dit heet orthografische analyse. Ook bestaat er een akoestische route, waarbij men het woord letter voor letter subvocaal (innerlijk) uitspelt. Dit heet akoestische (of fonologische) analyse. Deze route speelt vooral een rol bij herkennen van gesproken woorden, maar kan ook als hulproute of parallelle route worden gebruikt met bij het lezen (zie verder)
- Leesstrategieën
Bij het lezen van woorden kunnen twee strategieën worden gevolgd: men kan zuiver visueel lezen, dus via de orthografische analyse vervolgens de visuele woordvorm en dan woordbetekenis vaststellen. Een tweede mogelijkheid is dat men gebruik maakt van een akoestische (of fonologische) analyse. Omdat hierbij een tweede route wordt gebruikt spreekt men ook wel van het twee-routes model van lezen [1] Hierbij worden de letters waaruit een woord is opgebouwd stuk voor stuk subvocaal (innerljk) uitgesproken. Deze fonetische manier van lezen leidt allereerst tot een klankbeeld (auditieve woordvorm) en vervolgens tot herkennen van woordbetekenis. Deze strategie wordt vooral door beginnende lezers gevolgd of bij het lezen van onbekende woorden. Echter, men vermoedt dat lezen ook bij ervaren lezers gepaard gaat met 'innerlijke spraak', ook al is dit geen voorwaarde voor het herkennen van de woorden. Tenslotte zijn er aanwijzingen dat bij ervaren lezers analyse van woordvorm en woordbetekenis min of meer gelijktijdig (dus niet na elkaar) plaatsvindt. Een geroutineerde lezer kan namelijk de betekenis van het woord snel hebben hebben herkend, zelfs al is het woord moeilijk leesbaar.
- Lezen in ander culturen
Hersenonderzoek met fMRI suggereert dat lezers in verschillende taalgebieden gebruikmaken van eenzelfde leesroute in de hersenen. Dit geldt voor Italiaanse [2] en voor Chinese [3] sprekers
Van woorden naar zinnen
De complexiteit van taal komt pas goed tot zijn recht bij het lezen of spreken van zinnen. Bij het lezen van woorden moet het woord ook in de context van de hele zin worden opgenomen. De afzonderlijke woordrepresentaties in het mentale lexicon worden dan samengevoegd tot een hele zin. Daarbij staat de syntaxis of betekenisstructuur van de zin centraal. De structuur van de zin wordt vaak als een boomdiagram afgebeeld. Bijvoorbeeld in de zin 'Jan trapt de bal' zijn er twee deelstructuren: een nominaal zinsdeel (Jan) en een werkwoord zinsdeel (trapt de bal). Deze deelstructuren kunnnen dan vaak weer in kleinere structuren worden opgedeeld, zoals 'trapt de bal' in trapt (werkwoord) en de bal (nominaal deel). Bij het lezen en begrijpen van zinnen moet de grammaticale structuur van de zin stapje voor stapje worden opgebouwd. Daarbij worden syntactische fragmenten samengevoegd tot grotere gehelen. Mogelijk speelt ons werkgeheugen daarbij een belangrijke rol. Het begrijpen en toepassen van syntaxis kan bij bepaalde hersenbeschadigingen zoals die bij Broca-afasie een probleem vormen[4].
Visuele woordvorm en hersenen
Met beeldvormende technieken als fMRI heeft men kunnen vaststellen dat zich in de hersenen een gebiedje bevindt dat mogelijk een specifieke rol vervult bij het herkennen van visuele woordvormen [5]. Het gebied is gelegen in het linkerdeel van de gyrus fusiformis, dus net vóór het gebied voor het zien. Andere onderzoekers menen echter dat het gebied een meer algemene rol vervult, omdat het ook actief is bij stimulatie door andere visuele patronen zoals visuele objecten en Braille schrift[6]
Leesstoornissen
Leesstoornissen kunnen verschillende oorzaken hebben en worden samengevat met de term dyslexie. Leesstoornissen kunnen bijvoorbeeld ontstaan omdat men moeite heeft met het herkennen van de visuele woordvorm, de woordbetekenis niet kan vaststellen, moeite heeft met het uitspreken van het woord of het zinsverband niet begrijpt.
Lezen in het onderwijs
Lezen is een vak op de basisschool. Het gaat hierbij om het leren ontsleutelen van letters om deze om te kunnen zetten in klanken, zogenaamd fonemisch bewustzijn. Hiervoor wordt een bepaalde lesmethode gevolgd die per school kan verschillen. Een bekende leesmethode is Veilig leren lezen. Maar er zijn nog vele andere methodes en methodieken: Zo leer je kinderen lezen en spellen, Natuurlijk leren lezen etc. Het leren lezen wordt onderverdeeld in:
Verder omvat het lezen ook ontwikkelingsgebieden als begrijpend lezen en studerend lezen.
Vanaf het einde van de negentiende eeuw tot en met de eerste helft van de twintigste eeuw leerden veel kinderen lezen met behulp van het Leesplankje van Hoogeveen en dat van Ligthart.
Als ondersteuning worden letterdozen gebruikt en veel boeken. Steeds vaker wordt ook educatieve software ingezet in het leesonderwijs.
Zie ook
- Lezen (doorverwijzing), andere betekenissen van "lezen".
- Taalstoornis en spraakstoornis (doorverwijzing).
Referenties
- º Marshall, J.C. & Newcombe, F. (1973). Patterns of paralexia. A psycholinguistic approach. Journal of Psycholinguistic Research, 2, 175/199
- º Paulesu E. e.a. (2000) A cultural effect on brain functions. Nature Neuroscience, 3, 91-96
- º Chen, Y.P. e.a. (2002). Testing for dual brain processing routes in reading: A direct contrast of Chinese characters and pinyin reading using fMRI. J. Cogn. Neurosc., 14, 1088-1098
- º Brown, C.M. & Hagoort, O. (1999). The Neurocognition of Language. N.Y. Oxford University Press
- º Cohen, L. & Dehaene, S. (2004). Specialization within the ventral stream: the case for the visual word form area. Neuroimage, 22, 466-476)
- º Price, C.J. & Devlin, J.T. (2003).The myth of the visuel word form area, Neuroimage, 19, 473-482