Leopold Engleitner

Leopold Engleitner (Aigen-Voglhub, 23 juli 1905 – Sankt Wolfgang im Salzkammergut, 21 april 2013) was een dienstweigeraar om gewetensredenen in de Tweede Wereldoorlog. Hij overleefde de nazi-concentratiekampen, en sprak op hoge leeftijd internationaal met studenten over zijn ervaringen. Over zijn leven werd een documentairefilm gemaakt: „Nein statt Ja und Amen – Ungebrochener Wille”, later vertaald naar het Engels als „Unbroken Will”. Engleitner was tot zijn overlijden in 2013 de oudste overlevende van de concentratiekampen Buchenwald, Niederhagen en Ravensbrück en de oudste Oostenrijker.

Vroege leven

Leopold Engleitner werd geboren in Aigen-Voglhub, Oostenrijk, als oudste zoon van een zagerij-arbeider en de dochter van een plaatselijke boer. Hij groeide op in de Oostenrijkse keizerstad Bad Ischl. Op school kreeg hij al te maken met spot van andere schoolkinderen, wegens zijn aangeboren kromming van de wervelkolom. Als veertienjarige kreeg hij de Spaanse griep, maar overleefde. Toen hij later werk zocht, vond men hem meestal te zwak, maar hij kon aan de slag als boerderijmedewerker.

In de vroege jaren 1930 studeerde hij de Bijbel en werd in 1932 gedoopt als een Getuige van Jehovah, toen in Duitsland bekend als Bibelforscher. In de tijd voor de Tweede Wereldoorlog kreeg hij te maken met religieuze onverdraagzaamheid en zelfs vervolging door zijn omgeving en de Oostenrijkse autoriteiten, eerst onder het fascistische regime van Dollfuss en vervolgens onder Nazi-Duitsland.

Gevangenisstraffen

Toen Adolf Hitler Oostenrijk in 1938 innam, kwamen Leopold Engleitners religieuze zienswijzen en zijn militaire dienstweigering om gewetensredenen in botsing met de nazi-ideologie. Hij weigerde de groet „Heil Hitler!” te brengen.

Op 4 april 1939 werd hij en geloofsgenoten in Bad Ischl door de Gestapo gearresteerd toen zij waren bijeengekomen voor het jaarlijkse Avondmaal des Heren en in Linz en Wels in voorlopige hechtenis gezet. Van 9 oktober 1939 tot 15 juni 1943 werd hij gevangengezet in concentratiekampen. Eerst zat hij in Buchenwald, daarna in Niederhagen. Daar kreeg hij de mogelijkheid om vrijgelaten te worden indien hij via een formuliertje zijn geloofsovertuiging zou afzweren. Hij weigerde dit. Ondanks brutale en onmenselijke behandeling bleef hij bij zijn standpunt en bleef de militaire dienst weigeren. Van Niederhagen werd hij naar Ravensbrück getransfereerd.

In juli 1943 werd hij vrijgelaten uit het concentratiekamp op voorwaarde dat hij „levenslange dwangarbeid in de landbouw” op zich zou nemen. Hij woog toen nog slechts 28 kilogram, delen van zijn huid waren door luizen opgevreten en door de slagen was hij aan één oor doof geworden.

Nadat hij naar huis was teruggekeerd, werkte hij op een boerderij in Sankt Wolfgang. Op 17 april 1945, drie weken voor het einde van de oorlog, kreeg hij een oproep voor de legerdienst. Hij vluchtte daarop naar de bergen in Salzkammergut, waar hij zich schuilhield in een berghut en in een grot. Hij werd door de nazi’s gezocht, maar ze vonden hem niet.

Op 5 mei 1945 keerde Engleitner naar huis terug en ging weer aan het werk op de boerderij in St. Wolfgang. Toen hij in 1946 de boerderij probeerde te verlaten, werd zijn aanvraag geweigerd met het argument dat de dwangarbeid waartoe hij door de nazi’s was veroordeeld, nog steeds geldig was. Pas na bemiddeling door de Amerikaanse bezetter werd hij hiervan in april 1946 bevrijd.

Na zijn bevrijding van dwangarbeid, werkte hij als nachtwaker in een zeepfabriek en later als arbeider in de wegenbouw in Bas Ischl.

In 1949 trouwde hij met Theresia Kurz. Zij had een kind uit een vorig huwelijk. Door de mishandelingen kon Engleitner geen kinderen meer verwekken. Theresia overleed in 1981.

Overzicht

Van 1934 tot 1938

• Lente 1934: 48 uur in gevangenis Bad Ischl
• Winter 1934/35: 48 uur in gevangenis Bad Ischl
• 5 januari tot 30 maart 1936: gevangenschap in St. Gilgen en Salzburg
• 19 september tot 14 oktober 1937: gevangenis Bad Aussee

Gedurende de naziheerschappij

• 4 april 1939 tot 5 oktober 1939: gevangenissen in Bad Ischl, Linz en Wels
• 5 oktober 1939 tot 9 oktober 1939: deportatie naar concentratiekampen (gevangenissen in Salzburg en München)
• 9 oktober 1939 tot 7 maart 1941: concentratiekamp Buchenwald
• 7 maart 1941 tot april 1943: concentratiekamp Wewelsburg
• April 1943 tot 15 juli 1943: concentratiekamp Ravensbrück
• 22 juli 1943 tot 10 april 1946 (!): dwangarbeid op een boerderij
• 17 april 1945 tot 5 mei 1945: vlucht naar de bergen na oproep voor militaire dienst

Na de oorlog

In de jaren na de oorlog werd Leopold Engleitner nog steeds geconfronteerd met religieuze onverdraagzaamheid.

Pas nadat de auteur en filmproducent Bernhard Rammerstorfer Engleitners leven in 1999 documenteerde in het boek en de daarop volgende documentairefilm Nein statt Ja und Amen, werd het grotere publiek zich van hem bewust. Engleitner en Rammerstorfer hielden lezingen aan universiteiten, scholen en herdenkingen in Duitsland, Italië, Oostenrijk, Zwitserland en de Verenigde Staten.

In 2004 werden het boek en de film naar het Engels vertaald onder de titel Unbroken Will, en werd deze Engelse versie gepresenteerd op een rondreis in de Verenigde Staten, onder andere in het United States Holocaust Memorial Museum in Washington, D.C., Columbia University in New York en het Simon Wiesenthal Center in Los Angeles.

Door de internationale lezingen werd Engleitner bekend als een symbool voor moed, verdraagzaamheid, en trouw aan principes.

In 2006 maakten Engleitner en Rammerstorfer een tweede rondreis door de Verenigde Staten. Zij gaven lezingen in Washington, D.C., (aan de Georgetown University en de Library of Congress), New York (Columbia University), Chicago (Harold Washington College), Skokie (voor de Holocaust Memorial Foundation of Illinois), Palo Alto, in de streek van de San Francisco Bay (Stanford University) en Los Angeles (Los Angeles Museum of the Holocaust).

In 2009 reisden ze naar de volgende plaatsen om toespraken te houden: Harvard University, Cambridge, Massachusetts; Florida Holocaust Museum, St. Petersburg, Florida; Palladium Theater at St. Petersburg College, Florida; Los Angeles Museum of the Holocaust, California; University of California, Los Angeles (UCLA); Moorpark College, California; Ronald Reagan Presidential Library, California.

Leopold Engleitner woonde tot zijn overlijden in Sankt Wolfgang aan het Wolfgangmeer (Wolfgangsee). Hij overleed in april 2013 op 107-jarige leeftijd.

Rehabilitatie en erkenningen

• In 2003 kreeg Engleitner de Zilveren Orde van Verdienste van de Provincie Boven-Oostenrijk, van de Oostenrijkse gouverneur Josef Pühringer.
• In 2006 kreeg Leopold Engleitner met zijn biograaf Bernhard Rammerstorfer de Elfriede-Grünberg-Prijs van het Welser Initiative gegen Faschismus / Antifa (Antifascistisch Initiatief in Oostenrijk).
• Op 30 mei 2007 werd Engleitner door de Oostenrijkse bondspresident Heinz Fischer geëerd met de Gouden Orde van Verdienste van de Republiek Oostenrijk en door de Duitse bondspresident Horst Köhler met de Orde van Verdienste van de Bondsrepubliek Duitsland.
• Op 5 maart 2008 werd hem door burgemeester Hannes Heide de erering van de stad Bad Ischl geschonken. In 2009 werd hem het ereteken van de gemeente St. Wolfgang uitgereikt.
• In 2009 ontving hij de Erepenning van de stad St. Wolfgang, zijn woonplaats.

Boeken en verfilmingen

• boek: Bernhard Rammerstorfer, Nein statt Ja und Amen, 1999. ISBN 978-3950071863
• Bernhard Rammerstorfer, Nein Statt ja und Amen – Ungebrochener Wille / Unbroken Will, verfilming
• Bernhard Rammerstorfer, 100 Jahre ungebrochener Wille
• Bernhard Rammerstorfer, Ungebrochener Wille auf USA-Vortragstour
• Bernhard Rammerstorfer, Leiter in der Löwengrube, internationaal bekroonde documentaire

Website

• http://www.ungebrochenerwille.at

Bronnen, noten en/of referenties

Noten Verwijzingen