Satire

Ali G met zijn eigen manier van satire.

Satire oftewel hekeldicht is de benaming voor een type culturele uitingen waarin op directe of minder directe wijze kritiek wordt geleverd op bepaalde personen, instituties of kwesties die een zeker maatschappelijk en/of politiek belang hebben. Het kan daarbij gaan om zo uiteenlopende zaken als staatshoofden, politici, de kerk en het huwelijk. Het leveren van de kritiek gebeurt door middel van stijlmiddelen als parodie, pastiche en karikatuur. Satire wordt vaak geassocieerd met humor, maar niet alle satirische cultuuruitingen zijn als humoristisch te beschouwen. Soms is een satire bijzonder scherp en bijtend. Dit geldt bijvoorbeeld voor de klassieke satiren van Juvenalis, maar ook voor hedendaagse antisemitische cartoons die in de Arabische wereld circuleren. In andere gevallen neemt satire een vriendelijker gezicht aan, en gaat het eerder om een subtiele kritiek op maatschappelijke toestanden. Hierbij valt te denken aan de Lof der zotheid van Erasmus.

Satire manifesteert zich al minstens tweeduizend jaar in de Westerse cultuur. In eerste instantie werd het vooral met het specifieke genre van de formele verssatire geassocieerd. Hiervan zijn Juvenalis en Horatius de twee belangrijkste vertegenwoordigers. In de loop der eeuwen zijn er vele andere (tekstuele én visuele) uitingsvormen bijgekomen, zoals de prent, de roman, het tijdschrift, de cartoon, en, sinds enkele decennia, het tv-programma. In Nederland kennen we satire tegenwoordig vooral via de twee laatstgenoemde wegen.

In internationaal opzicht is satire nog altijd een hot item. In 2006 was er de affaire van de Deense Mohammed-cartoons. Regelmatig worden satirische uitingen van overheidswege verboden. Dit geeft aan dat satire vaak als een bedreiging wordt gezien door mensen die een zekere macht bezitten binnen een samenleving. Die dreiging zit hem natuurlijk in de geuite kritiek, maar ook in de sterke populariteit die satirische uitingen kunnen genieten. Een schoolvoorbeeld hiervan is de Amerikaanse televisieserie South Park, die door miljoenen mensen over de wereld wordt bekeken.

Het woord satire is, hoewel dit vaak wordt gedacht, niet afgeleid van de klassieke satyr, maar van de lanx satura, wat staat voor een schaal met gemengde vruchten erop. Dit verwijst naar de eeuwenoude associatie van satire met het consumeren van voedsel (voor de geest) en met het vermengen van verschillende genres en stijlen. Een andere veel voorkomende associatie is die van satire met de geneeskunde, waarbij de satiricus optreedt als een arts die door middel van scherpe kritiek de maatschappij of een bepaalde maatschappelijke figuur te 'genezen'.

Op satirische cultuuruitingen is vaak moeilijk vat te krijgen. Hierbij speelt een rol dat veelvuldig van het stijlmiddel ironie gebruik gemaakt wordt. Daardoor is de precieze betekenis en inhoud van datgene wat uitgedrukt wordt (in woord en/of beeld) niet goed te achterhalen. Vaak wordt satire ook gekoppeld aan spot, maar die laatste term heeft als nadeel dat hij een negatieve bijklank heeft en bovendien geen recht doet aan de veelzijdigheid van de gemiddelde satire.

Satire in Nederland

In de jaren zestig - zeventig van de vorige eeuw waren er twee soms spraakmakende satirische televisieprogramma's op de Nederlandse televisie, Zo is het toevallig ook nog eens een keer van de VARA en Farce Majeure van de NCRV. In de jaren tachtig werd televisiesatire vooral vertegenwoordigd door Kees van Kooten en Wim de Bie. Na een tijdelijke stilte in het medialandschap is de draad rond de eeuwwisseling weer opgepakt in programma's als Kopspijkers en later Koefnoen. Een bekend satirisch radioprogramma was Cursief van de KRO, dat in de jaren zeventig werd uitgezonden.

Satire in België

België heeft qua satirische tradities voornamelijk het Carnaval van Aalst en de Antwerpse poppentheaters zoals Poesje die eeuwenlang machthebbers belachelijk maakten. Schrijvers als Hugo Claus en Johan Anthierens schreven satirische stukken, voornamelijk tegen de Kerk en politici gericht. In strips als Kuifje, Suske en Wiske en Nero vinden we soms lichte satire terug. Tijdens de jaren zestig en '70 ontstonden er enkele satirische bladen, waarvan Humo en De Zwijger de bekendste zijn. Zanger Jacques Brel zong geregeld met scherpe tong over bepaalde maatschappelijke toestanden die hem aangrepen.

Satirische televisie was in België amper te zien. Eind jaren '70 maakte Urbanus de Kerk belachelijk en later ook goede doelen. Tijdens de jaren '80 liep op de BRT de satirische televisiereeks TV Touché. Pas in de jaren '90 brak televisiesatire in Vlaanderen echt door, al bleef de satire doorgaans zacht. Geert Hoste bracht politiek geïnspireerde humor, terwijl series als Buiten De Zone, Alles Kan Beter, In de Gloria en Het Geslacht De Pauw voornamelijk parodieën op andere televisieprogramma's brachten.

Voorbeelden

Satirische boeken

• De Satiren van Juvenalis
• Gullivers reizen van Jonathan Swift. Het minder bekende derde deel van dit boek is een satire op de Engelse Koninklijke Academie van Wetenschappen.
• Candide van Voltaire
• Deutschland. Ein Wintermärchen van Heinrich Heine
• Erik of het klein insectenboek van Godfried Bomans
• De Lof der zotheid van Erasmus
• Tartuffe en de meeste andere toneelstukken van Molière.

Satirische bladen

• De rubriek Het gat van de wereld en andere onderdelen van het Belgische weekblad Humo.
• Het door Johan Anthierens opgerichte Vlaamse blad De Zwijger, dat inmiddels al opgedoekt is.
• Het inmiddels opgedoekte Vlaamse blad MaoMagazine en haar eveneens failliet gegane opvolger Deng.
• Het Parijse weekblad Le Canard enchaîné van de liberale, intellectuele linkerzijde (sedert 1915).
• Mad Magazine
• Private Eye
• Charlie Hebdo
• Het Vlaamse tijdschrift Heibel van Frans Depeuter en Robin Hannelore
• Frut van Koekestad, een satire op bestaande kranten en krantenartikels

Satirische strips en cartoons

• Iedere politieke cartoonist is haast per definitie satirisch.
• De strips van Robert Crumb
• Het éénmalige stripalbum Pest in 't Paleis (1983) was een satire op de Belgische politiek begin jaren '80.
• De Geverniste Vernepelingskes, een stripreeks door Urbanus (artiest) en Jan Bosschaert waarin Bekende Vlamingen belachelijk worden gemaakt.
• Dilbert
• Peanuts

Satirische films

• The Great Dictator (1940), een satire door Charlie Chaplin op het nazisme.
• Dr. Strangelove (1964) is een satire op de Koude Oorlog.
• De film Monty Python's Life of Brian (1979) is een satire op religie en haar volgelingen. Vooral het christendom en De Bijbel worden sterk op de korrel genomen.
• This is Spinal Tap (1984) is een mockumentary op rockgroepen en heavy metal.
• Wag the Dog (1998) is een satire op de Amerikaanse politiek.
• Thank You For Smoking (2006), een satire op de tabaksindustrie.

Satirische muziek

• Componist Erik Satie maakte geregeld de stijl van andere klassieke componisten belachelijk. Ook haalde hij de ernst van klassieke muziek onderuit door zijn werk grappige namen te geven.
• Frank Zappa parodieërde in zijn muziek en tijdens zijn optredens vaak de Amerikaanse politiek en maatschappij, evenals de trends en populaire muzikanten van het moment.

Satirische televisieprogramma's

• De Amerikaanse animatieserie South Park
• De Amerikaanse animatieserie The Simpsons
• De Amerikaanse animatieserie Family Guy
• Futurama is deels een satire op science fiction en onze hedendaagse/toekomstige maatschappij.
• De Britse poppenserie Spitting Image waarin karikaturale poppen van bekende politici, popsterren en tv- en filmfiguren werden opgevoerd
• Zo is het toevallig ook nog eens een keer
• Monty Python's Flying Circus
• Van Kooten en De Bie
• Alles kan beter
• In de gloria
• TV Touché
• Het Geslacht De Pauw is een satire op reality tv.
• Koefnoen
• Het imitatie-onderdeel in Kopspijkers
• Kreatief met Kurk
• 30 Minuten door Arjan Ederveen, een satire op realistische documentaires.
• The Office is een satire op het bedrijfsleven.
• The Daily Show
• Have I Got News For You
• Dit was het nieuws
• De programma's die Wim T. Schippers tijdens de jaren zestig en '70 maakte rond Sjef van Oekel, Fred Haché en Barend Servet

Zie ook

• Hekelen (doorverwijzing)

Parodie

Een satire op een bestaand kunstwerk heet een parodie of persiflage. Het verschil tussen satire en parodie is echter soms dun.

Trivia

• Op 2 november 2008 werd een nummer van het Vlaamse blad Humo uit de rekken gehaald vanwege een satirisch bedoelde fotomontage in het blad rond de zaak-Koekelberg..

Noten

  Vrije mediabestanden over Satire op Wikimedia Commons