Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Homo heidelbergensis
Homo heidelbergensis is een uitgestorven mensensoort die leefde tussen 500.000 tot 200.000 jaar geleden.[1] De soort wordt beschouwd als directe voorouder van de moderne mens (Homo sapiens). Vroeger werd deze soort aangeduid als 'pre-Neanderthaler' of 'archaïsche Homo sapiens'. Homo heidelbergensis vertoont gelijkenis met zowel de neanderthaler, Homo sapiens als Homo erectus.
Vondsten
De eerste vondst van deze soort werd in 1907 gedaan door Daniel Hartmann in de zandgroeve Grafenrain in Mauer bij Heidelberg. Het betrof een onderkaak die bekend is geworden als de 'kaak van Mauer'. Een jaar later werd de kaak door Schoetensack als een nieuwe mensensoort beschreven.[2] De onderkaak maakt deel uit van een interglaciale zoogdierfauna waarvan de fossielen werden aangetroffen in de 'Zanden van Mauer', een afzetting van de Neckar. Bij de aangetroffen zoogdiersoorten bevonden zich onder andere Arvicola cantiana, Pliomys episcopalis, Trogontherium cuvieri, Panthera pardus sickenbergi, Panthera leo fossilis, Elephas antiquus, Equus mosbachenis, Stephanorhinus hundheimensis, Stephanorhinus kirchbergensis en Hippopotamus amphibius antiquus. Het interglaciaal wordt gecorreleerd met Marine Isotope Stage 13 of 15.[3] (Overeenkomend met de periode tussen 440-610 Ka[4])
Later werden meer fossielen van Homo heidelbergensis gevonden in Duitsland (bij Steinheim an der Murr), Engeland (bij Boxgrove en Swanscombe; Engeland zat 300.000 jaar geleden nog vast aan het vasteland van Europa), het zuiden van Frankrijk (Arago bij Tautavel) en in Griekenland (bij Petralona). Al deze fossielen zijn tussen de 200.000 en 300.000 jaar oud, behalve de vondst bij Tautavel, die waarschijnlijk ongeveer 400.000 jaar oud is, gezien de primitievere kenmerken.[5] Fossiele voetafdrukken in vulkanische as bij de Italiaanse Roccamonfina worden ook toegeschreven aan Homo heidelbergensis. De belangrijkste vindplaatsen zijn echter in het noorden van Spanje, in de Siera de Atapuerca. Er zijn meer dan 1300 fossielen gevonden, die aan minstens dertig individuen behoord hebben, met ouderdommen tussen minstens 780.000 en 300.000 jaar. Het is daarmee de grootste vindplaats van fossielen van vroege mensen ter wereld. De Spaanse fossielen zijn eveneens rond de 300.000 jaar oud. De oudere fossielen worden tot een aparte soort, Homo antecessor, gerekend.
Hoewel er in Europa fossielen van grotere ouderdom aan Homo heidelbergensis zijn toegeschreven - tot maximaal 900.000 jaar - gaat men er in het algemeen van uit dat deze fossielen tot oudere soorten behoren, zoals Homo erectus.
Sommige paleoantropologen schrijven vondsten uit Afrika ook aan Homo heidelbergensis toe, zoals vondsten bij het Zuid-Afrikaanse Elandsfontein (ongeveer 300.000 jaar oud), bij het Ethiopische Bodo (600.000 jaar oud), bij Ngaloba (Tanzania) (nog ouder) en Jebel Irhoud (Marokko).[6] Men gaat er dan meestal vanuit dat de soort ontstond in Afrika en zich vandaar over Europa verspreidde.
Nederland
Pieter Stoel en Freek Busschers (TNO) onderzochten vuurstenen voorwerpen en de geologische omstandigheden waarin zij werden gevonden uit het Utrechtse Woerden. De voorwerpen hebben waarschijnlijk een ouderdom van 370.000-600.000 jaar en kunnen daarom gemaakt zijn door de Homo heidelbergensis.[7] Deze vondsten zijn ouder dan die uit de regio Maastricht waar de tot nu toe de oudste Nederlandse artefacten vandaan komen. Deze voorwerpen behoorden toe aan mensen die hier 250.000-300.000 jaar geleden hun kampementen opsloegen. Of ze nou van Neanderthalers waren of van mensen van het Homo heidelbergensis-type is nog onduidelijk. Voor de Neanderthalers zijn de voorwerpen aan de oude kant, terwijl ze voor Homo heidelbergensis aan de jonge kant zijn.[8]
In de heuvels rondom de Gelderse Vallei komen stenen werktuigen en afval van werktuigproductie (artefacten) voor van Homo heidelbergensis. Ze zijn tussen de 180.000 en 200.000 jaar oud. Volgens Dick Stapert gaat het zeer waarschijnlijk om één archeologische traditie, behorend tot het jonge Acheuléen van het midden Paleolithicum.[9] Hij noemt deze traditie de Rhenen Industrie, vernoemd naar een stadje in buurt van de belangrijkste vindplaats (Kwintelooijengroeve)[10].
| Vindplaatsen binnen Europa | |||
| Vindplaats | Jaar | Leeftijd fossiel | Vinder |
| Petralona | 1960 | onbekend | onbekend |
| Arago | 1964 | 450.000 jaar | Henry de Lumley |
| Heidelberg | 1908 | 440.000-610.000 jaar | Daniel Hartmann |
| Siera de Atapuerca | 1993 | 350.000 jaar | onbekend |
| Boxgrove | 1994 | 500.000 jaar | Roger Pederson |
| Gran Dolina | 1994 | 800.000 jaar | onbekend |
| Ceprano | 1994 | max 900.000 jaar | Italo Biddittu |
Lichaamsbouw
De mannelijke leden van Homo heidelbergensis waren gemiddeld 175 cm. lang; de vrouwelijke gemiddeld 157 cm.[11] Het gewicht van de man was gemiddeld 62 kg.; de vrouwen wogen gemiddeld 51 kg.
Technologie
Werktuigen
De Homo heidelbergensis bediende zich van stenen werktuigen van het Acheuléen-type (Mode 2).[12] Rond 300.000 jaar geleden ontwikkelde Homo heidelbergensis deze techniek verder, waarbij de zogeheten Levallois-werktuigen gemaakt werden door stukken van stenen of te hakken, net zolang totdat ze een brede vlakke vorm hadden.[13] Vervolgens gaf de maker een harde klap op de bovenkant van de steen en sloeg zo een groot stuk af. Ze gebruikten Levallois-werktuigen om vlees en plantaardig voedsel te snijden en misschien ook als speerpunt.
Gebruik van vuur
De door brand gewijzigde gereedschappen en verbrand hout gevonden op de plaats van Gesher Benot Ya-aqov in Israël, waarvan de ouderdom geschat wordt op ca. 790.000 jaar, bewijzen dat de H. heidelbergensis in staat was controle te hebben over het vuur.[14]
Sociaal en cultureel gedrag
Zorg
Sinds 1976 hebben Spaanse wetenschappers van de Universidad Complutense te Madrid in de grot van Sima de los Huesos veel fossielen van de Homo heidelbergensis opgegraven. Een van de skeletten betrof een 10-jarig kind. Een Spaans team onder leiding van antropoloog Ana Garcia ontdekte dat het kind al vanaf de geboorte ernstig gehandicapt was. Het leed aan craniosynostose.[15] In tegenstelling tot bij gezonde pasgeborenen zijn de schedelnaden grotendeels aan elkaar gegroeid. De schedel is hierdoor niet meer flexibel genoeg om plaats te maken voor de groeiende hersenen. De gevolgen zijn niet alleen een ander uiterlijk, maar ook mentale retardatie. Dat het kind niet aan zijn lot overgelaten werd en 10 jaar oud kon worden, geeft aan dat het verzorgd werd. Een aanwijzing dat de Homo heidelbergensis aan zorg deed, een duidelijke vorm van modern menselijk gedrag.
Rituelen
Aanwijzingen dat ze hun doden ritueel begroeven zijn er niet. Integendeel: de skeletvondsten die aangetroffen werden in de grot Sima de los Huesos geven aan dat ze hun doden als afval behandelden. Ze werden samen met ander afval, zoals botten van dieren, in een diepe rotsspleet gegooid.[16]
Jacht
H. heidelbergensis was waarschijnlijk de eerste mensensoort die op groot wild jaagde.[17] Botresten van dieren, zoals wilde herten, paarden, olifanten, nijlpaarden, neushoorns, waar door het slachten veroorzaakte markeringen op voorkwamen, zijn op verschillende locaties samen met fossielen van de H. heidelbergensis gevonden. Verder bewijs hiervoor vormen de 400.000 jaar oude houten werp- en jachtsperen gevonden op de archeologische site van Schöningen, Duitsland, die aangetroffen werden met stenen werktuigen en de overblijfselen van meer dan 10 geslachte paarden.[18]
Schuilplaatsen
H. heidelbergensis maakte waarschijnlijk gebruikgemaakt van natuurlijke schuilplaatsen. Van deze soort is ook bekend dat ze in staat waren eenvoudige schuilplaatsen te bouwen.[19] Bewijs hiervoor komt van de site van Terra Amata, Frankrijk.
Deze hutten boden onderdak en bescherming aan een vroege menselijke familie of sociale groep. Wetenschappers vonden op deze locatie paalgaten en andere bewijzen van meerdere hutten.[19] Sommige onderkomens waren 14,9 meter lang.
Evolutie
 Zie evolutie van de mens voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Fossielen toegeschreven aan Homo heidelbergensis zijn gevonden in Afrika, Europa en Azië. Homo rhodesiensis wordt wel tot deze soort gerekend. Sommige van de jongere Afrikaanse vondsten worden wel tot een eigen soort (Homo helmei) gerekend, die afstamde van Homo heidelbergensis en voorouder was van Homo sapiens. De Spaanse paleoantropologe Ana Gracia Telléz is van mening dat de Home heidelbergensis uit de Homo antecessor is ontstaan.[20] Deze hypothese wordt niet door andere vondsten buiten Spanje gestaafd. Over de vraag of deze soort een voorouder was van de neanderthaler, van Homo sapiens of van beide, verschillen paleoantropologen echter van mening.
| Bronnen en verwijzingen
Voetnoten
Literatuur
|
| Fossiel voorkomen | Geslacht(engroep) | Soorten |
|---|---|---|
| 7 - 4,4 Ma | Hominini | Sahelanthropus tchadensis · Praeanthropus tugenensis · Ardipithecus |
| 4,3 - 2 Ma (Aus) 2,5 - 1 Ma (Par) |
Australopithecus & Paranthropus | Australopithecus: A. anamensis · A. afarensis · A. bahrelghazali · A. africanus · A. garhi · Paranthropus: P. aethiopicus · P. boisei · P. robustus |
| 3,5 Ma (Ken) tot heden (H. sapiens) |
Kenyanthropus & Homo | Kenyanthropus: Kenyanthropus platyops · Homo: H. habilis · H. rudolfensis · H. georgicus · H. ergaster · H. erectus (H. e. lantianensis · H. e. palaeojavanicus · H. e. pekinensis · H. e. soloensis) · H. cepranensis · H. antecessor · H. heidelbergensis · H. neanderthalensis · H. rhodesiensis · H. floresiensis · Homo sapiens (Cro-magnonmens · H. s. idaltu · H. s. sapiens) |