Floresmens

De Floresmens oftewel Homo floresiensis oftewel hobbit, is een in 2003 ontdekte soort van het genus Homo waarvan aangenomen wordt dat hij leefde ten tijde van moderne mensen, Homo sapiens, zo'n 18.000 jaar geleden. Acht skeletten, waarvan slechts één met schedel, zijn ontdekt in een kalksteengrot Liang Bu op het Indonesische eiland Flores. Opmerkelijk is de gestalte: deze mensensoort werd niet groter dan 1 meter. Er bestaat echter nog hevige onenigheid tussen wetenschappers of het hier een aparte soort betreft, of dat het slechts om abnormale individuen van moderne mensen gaat.

Vondstomstandigheden en dateringen

De eerste vondst op 5,9 meter diep is een incompleet skelet, inclusief schedel (hoewel deze bij de opgraving onherstelbaar beschadigd is). De armen ontbreken; ze zouden nog in de grond kunnen steken. Het skelet is volgens de beschrijving in het Nature-artikel waar de soort voor het eerst beschreven werd niet gefossileerd. Het skelet is waarschijnlijk dat van een vrouwelijke volwassene van circa 1 meter lang met een herseninhoud van circa 380 milliliter. De ouderdom van de omringende aardlaag is met massaspectrometrie bepaald op 18.000 jaar. Thermoluminescentiedatering van vondsten in deze laag resulteerde in een ouderdom van 31.000 tot 39.000 jaar en 12.000 tot 16.000 jaar.

De tweede vondst in een ander deel van de grot op 4,7 meter diep betreft een aantal botten zonder schedel. Van een stukje druipsteen in de nabijheid van de vondst is de ouderdom met massaspectrometrie en elektronspinresonantie bepaald op ca 37.000 jaar. 20 centimeter boven deze vondst werd een stegodon-kies gevonden. Hiervan werd de ouderdom bepaald met elektronspinresonantie op 74.000 jaar (+14.000, -12.000).

De derde vondst is een (van de overige vondsten losstaand) incompleet spaakbeen, opgegraven in een ander deel van de grot, waarvan de ouderdom bepaald is op 74.000-95.000 jaar. Ook dit spaakbeen zou toe kunnen behoren aan een mensachtige van circa 1 meter lang.

Overwegingen

De schedelinhoud van 380 cc is even groot als die van een (vijf maal zwaardere) chimpansee; de encefalisatiegraad is dus ongeveer die van een moderne mens. Van het skelet kan echter worden afgeleid dat het niet een lilliputter of kind betreft, maar een volwassen individu.

Tijdens ijstijden was het zeeniveau maximaal 120 meter lager dan tegenwoordig. De meeste, maar niet alle, eilanden van wat nu de Indonesische archipel is, waren toen met elkaar verbonden. Mensen, mensachtigen en dieren konden zich gewoon lopend verspreiden. Flores was echter ook toen hoogstwaarschijnlijk een eiland.

Het antropologisch onderzoek op het eiland vond plaats om de claim te onderzoeken dat er Vroeg Pleistocene werktuigen waren aangetroffen van Homo erectus uit een periode dat Flores in ieder geval niet met het vasteland was verbonden. Dit zou kunnen duiden op het feit dat zij in staat waren om vlotten te bouwen. Gedurende de expeditie vond het team, dat naast Australische en Indonesische onderzoekers ook een Nederlander telde, botten van skeletten. Nader onderzoek leerde dat het geen resten betrof van Homo erectus, maar van een nog onbekende soort.

De Australische onderzoekers werken op dit moment binnen de hypothese dat H. floresiensis een dwergvorm van H. erectus is. Dit zou ondersteund worden door het terugwijkende voorhoofd dat beiden gemeen hebben. De werktuigen die zijn aangetroffen zijn echter van het H. sapiens-type. Sommige Indonesische onderzoekers, o.l.v. de emeritus hoogleraar paleoanthropologie van de Gaja Mada Universiteit, prof. Teuku Jacob, geven mede daarom de voorkeur aan de hypothese dat de nieuwe vorm een ondersoort is van de moderne mens: Homo sapiens floresiensis. Het is echter ook mogelijk dat de werktuigen die in associatie met Homo floresiensis gevonden zijn, niet door henzelf zijn vervaardigd, maar door anatomisch moderne mensen. Er zijn echter nog geen resten van moderne mensen gevonden in de oudere lagen waar de overblijfselen van Homo floresiensis zijn aangetroffen. Deze hypothese wordt echter tegengesproken door de vondsten van vergelijkbare typen werktuigen op Flores, die echter veel ouder zijn (850.000 jaar), uit een periode dat de moderne mens nog niet bestond. Dwergvorming op eilanden is een welbekend paleontologisch verschijnsel. Flores zelf herbergde in die tijd ook een dwergolifant. Aan de andere kant bestond de levensgemeenschap tevens uit reusachtige ratten en varanen. Het opmerkelijkst is in dat geval dat ook het hersenvolume zou zijn afgenomen. De thans bekende schedels van H. erectus hebben een gemiddeld volume van ongeveer 980 cc. De gevonden schedel op Flores is slechts ongeveer 380 cc.

De vondst heeft de discussie weer doen oplaaien over de cryptozoölogische theorie dat er op Sumatra en andere Indonesische eilanden nog steeds een soortgelijke dwergmens zou bestaan: de zogenaamde 'Orang Pendek'. De meeste beschrijvingen die door inwoners van Sumatra over dit hypothetische wezen worden gegeven, duiden echter meer op een aapachtige.

Het is veruit de belangrijkste antropologische vondst in Zuidoost-Azië sinds de Nederlander Eugene Dubois een schedeldak, twee kiezen en twee dijbenen vond van wat later Homo erectus zou worden genoemd.

Men neemt aan dat het succes van Homo sapiens als soort het einde betekende voor Homo floresiensis: ofwel we maakten er jacht op, ofwel de moderne mens heeft zijn leefgebied in bezit genomen. Andere wetenschappers vermoeden dat de Flores-mens uitstierf door een vulkaanuitbarsting.

Op Flores kwamen en komen meerdere endemische zoogdieren voor zoals Stegodon florensis (een nu uitgestorven slurfdrager uit de familie der Stegodontidae), en de ratten Papagomys, Paulamys, Spelaeomys, Komodomys en Hooijeromys. En de spitsmuis Suncus remyi. Tevens zijn er in de grot waarin de Floresmens gevonden is, fossiele resten van diverse soorten vogels en komodovaranen aangetroffen.

De botten zijn door de Indonesische regering in beslag genomen. Tot 2005 had daardoor slechts Teuku Jacob toegang tot deze botten, maar hij zou deze inmiddels - op twee dijbeenbotten na, weer hebben teruggegeven aan het onderzoeksinstituut dat de botten voor de Indonesische regering beheert.

De controverse; soort versus ziekte

In maart 2005 zijn in het blad 'Science' de resultaten gepubliceerd van nader onderzoek naar de hersenen van Homo floresiensis. De onderzoekers onder leiding van Dean Falk concluderen dat het inderdaad om een nieuwe soort gaat, en niet om een moderne mens die leed aan microcefalie, waar een aantal andere wetenschappers van uitgaan.

In het meinummer van 'Science' in 2006 levert een andere groep wetenschappers onder leiding van Robert Martin commentaar op dit eerdere artikel. Naast kritiek op de methode zoals door Falk en de zijne gehanteerd, stellen zij op basis van de verhouding tussen herseninhoud en lichaamslengte dat het niet om een langs evolutionaire weg gekrompen versie van de homo erectus kan gaan. Tevens vergeleek Martin de schedel met die van microcefalie-patiënten en trof daarbij treffende overeenkomsten aan. Hun conclusie is dat de floresmens geen aparte soort is maar 'gewoon' een moderne mens die aan microcefalie leed.

In hetzelfde nummer van 'Science' reageert Falk hier direct weer op. Allereerst stellen zij dat ze nooit gesteld hebben dat de Homo floresiensis een ondersoort van de Homo erectus is, maar dat het veel waarschijnlijker is dat deze van de Homo australopithecus afstamt. Daarnaast noemen zij de uitwerking van de analyse, en dan met name de vergelijking van de floresschedel met die van microcefalie-patiënten, niet gedetailleerd genoeg. Falk blijft dan ook van mening dat het wel een aparte soort betreft.

De discussie werd door de Indonesische paleontoloog Teuku Jacob voortgezet in 'Proceedings of the National Academy of Sciences'. Een groep onderzoekers onder zijn leiding stelt dat tijdens de opgraven schade aan de schedels is ontstaan. Er worden drie argumenten aangedragen waarom de Floresmens geen aparte soort kan zijn:

1. Het eiland Flores is te klein om 800.000 jaar lang een geïsoleerde groep mensen onafgebroken te onderhouden.
2. Alle 94 beschreven kenmerken van de schedel vallen binnen de normale variatie van de moderne mens. De huidige vergelijkingen door voorstanders van de "nieuwe-soort-hypothese" zijn daarbij suggestief omdat ze de Floresmens vergelijken met West Europeanen en niet met tegenwoordig op het eiland wonende Homo sapiens. De verschillen met die laatste groep zijn aanmerkelijk kleiner.
3. De botten en aanhechtingsplaatsen van de spieren zijn erg zwak en vertonen de kenmerken van een door ziekte geplaagde moderne mens. Het is dan ook waarschijnlijk dat een ziekte verantwoordelijk is voor de afwijkende kenmerken.

In het voorjaar van 2009 werd door het team van Dean Falk een nieuwe stap gezet in de discussie omtrent soort versus ziekte. Met behulp van CT-röntgentechniek werd een virtueel model van de hersenvormen gemaakt. Hieruit kwam naar voren dat het brein van de Floresmens een grote reorganisatie heeft doorgemaakt waarmee een verklaring gegeven zou worden waarom de Floresmens ondanks zijn kleine hersenvolume, toch modern gedrag kon vertonen. Hieruit kwam onder meer naar voren dat de Floresmens een relatief grote frontale cortex had. .

Referenties

Bronvermelding :

• Special over Flores mens op website van Nature
• Brown, et al., "A new small-bodied hominin from the Late Pleistocene of Flores, Indonesia." Nature 431, 1055–1061 (28 oktober, 2004)
• Morwood, et al., "Archaeology and age of a new hominin from Flores in eastern Indonesia." Nature 431, 1087–1091 (28 oktober, 2004)
• Pers bericht van de University of New England, Australia
• VPRO's Noorderlicht - Minimens of patiënt (20/05/2006)
• VPRO's Noorderlicht - Floresmens onder vuur - Veel argumenten tegen nieuwe soort (22/08/2006)
• National Geographic: "Hobbit" Discovered: Tiny Human Ancestor Found in Asia
• BBC News story: 'Hobbit' joins human family tree
• New Scientist article
• Times story: Mystery hobbit man lived alongside humans
• Verhaal over hoe de botten geclaimd werden door een Indonesische onderzoeker, The Economist (9/12/04)
• Informatie over Homo floresiensis (Nederlands).
• Critics silenced by scans of hobbit skull Nature, (3 maart 2005).
• Hobbit was 'not a diseased human' BBC (3 maart 2005)

---