Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Fraktur
De Fraktur is de over de eeuwen heen meestgebruikte lettersoort van het type gebroken schrift.
Hoewel de Fraktur wel eens ’oud schrift’ wordt genoemd, zijn de Latijnse Antiqua-letters veel ouder. Fraktur ontstond als drukschrift, afgeleid van de Textura-letters. De Textura was een lettertype dat ontstond omdat men de rondingen van de letters met een ganzenveer tekende met verschillende rechte stukjes. In de Fraktur wordt deze stijl van gebroken rechte lijntjes vermengd met gebogen vormen. Een ander voorbeeld van gebroken schrift met gebogen vormen is de Schwabacher. De Fraktur onderscheidt zich hiervan door het ’olifantenslurfje’, de (Elephantenrüssel), een S-vormig sierelement dat aan een aantal kapitaalletters wordt aangehangen.
Met Frakturschreibschrift bedoelt men handgeschreven Sütterlinletters.
Gebruiksregels
Na verloop van tijd ontstonden een aantal regels of afspraken voor het gebruik van de Fraktur of andere gebroken lettertypes. Hiertoe behoorden het gebruik van typografische ligaturen en de twee verschillende vormen van de letter s: de ’gewone’ korte s en de lange s (ſ).
Aangezien de Fraktur zelf niet meer zo gebruikelijk is, worden sommige regels niet meer zo consequent toegepast. Het is dan ook een verschil of men een historisch boek wil uitgeven of de letters wil gebruiken in een modern logo of een titel.
ſ, s en ß
De korte s werd gebruikt op het einde van een woord, lettergreep, als tussen-s in een samengesteld woord, of voor de -k in uit andere talen afkomstige woorden zoals arabesk, bruusk, grotesk, kiosk en obelisk. Op andere plaatsen in een woord gebruikte men de lange s (ſ). Voorbeelden: rechtsgeleerden, godsdienſten, misverſtand.
Het gebruik van de s en de ſ kon soms handig zijn om het verschil te zien tussen woorden met verschillende betekenis, die echter hetzelfde geschreven werden. Een voorbeeld in het Duits is Wachſtube en Wachstube. Aan de ſ ziet men dat het eerste woord Wach-Stube is, een waakhuisje; het tweede woord is echter een Wachs-Tube, een wastube, dus een tube met was.
In het hedendaagse gebruik van de Fraktur, bijvoorbeeld in herbergnamen, wordt, omdat de lezers niet meer zo vertrouwd zijn met de ſ, vaak een s gebruikt waar volgens de traditionele regels een ſ hoorde te staan.
Ligaturen
Voor de lettercombinaties ch, ck, tz is het gebruik van een ligatuur verplicht. Wanneer de letterspatiëring werd vergroot, had dit geen invloed op deze ligaturen; deze letters bleven samen. Andere ligaturen zijn optioneel: ſch, ſp, ſt (ſt), th. Bij een vergrote letterspatiëring hoeven deze niet bij elkaar te blijven staan.
De ß is ontstaan als ligatuur tussen een lange (ſ) en een korte s. De ß (genaamd eszet of scharfes s) wordt in het Duits nog steeds gebruikt, al wijken de hedendaagse spellingsregels voor het gebruik van ß of ss af van de typografische regels voor het historisch correcte gebruik in Fraktur.
In de plaats van de r werd ook wel de ꝛ (ronde r) gebruikt.
Hoofdletters
Op hoofdletters zette men geen umlaut: men gebruikte Ae, Oe en Ue in de plaats van Ä, Ö en Ü.
De hoofdletters I en J zien er hetzelfde uit. Moderne digitale versies hebben soms wel een hoofdletter J gekregen. Indien men een tekst in een historisch gebroken schrift wil zetten, wordt aangeraden om in de plaats van de J een I te gebruiken.
Antiqua
Bij Duitse teksten in Fraktur was het gebruikelijk om woorden uit andere talen, later enkel nog woorden uit het Latijn, in Antiqua-letters te zetten. Ook afkortingen in hoofdletters, afkortingen van maateenheden en Latijnse cijfers kwamen in de Antiqua, aangezien opeenvolgende Fraktur-hoofdletters moeilijk leesbaar zijn.
Klemtoon
Het was niet gebruikelijk om Frakturletters cursief of vet te zetten. Om een woord te benadrukken kon men eventueel een grotere letterspatiëring gebruiken, of het woord in een ander lettertype plaatsen. Een te beklemtonen woord of zinsnede werd ook vaak in een andere kleur gedrukt, gewoonlijk rood.
Leesmoeilijkheden
Ongeoefende lezers kunnen de indruk hebben dat de lange ſ op een f lijkt. Bij de ſ ontbreekt het rechterdeel van de dwarsbalk, en om het verschil duidelijker te maken, is vaak ook het linkerdeel weggelaten.
De k lijkt op de t, maar verschilt vooral omdat er een kleine lus bovenaan de dwarsbalk zit.
De x lijkt op de r, maar heeft links aan de voet een extra boogje.
Ook lijken de y en de h op elkaar, maar bij de y ontbreekt de stok, het stukje van de h dat in de hoogte gaat.
Foute letter?
In Duitsland bleef de Fraktur nog wat in gebruik terwijl in andere landen werd overgegaan op de Antiqua. Rond 1900 werd ook in Duitsland de Antiqua meer en meer gebruikt. De Fraktur beleefde kortstondig een hernieuwde populariteit als lettertype voor titeltjes, toen het onder het nationaalsocialisme werd voorgesteld als „Duits schrift”.
Het werd door de Duitse propaganda aanvankelijk niet alleen gebruikt om een boodschap over te brengen, maar was ook een deel van de boodschap.
Omdat Duitsland in andere landen binnenviel en men Verordnungen met titels in Fraktur uithing, bleven deze letters in andere landen in herinnering als Duitse letters uit de oorlog.
Toch waren het de nazi’s zelf die ervoor zorgden dat de Fraktur afgeschaft werd. Op 3 januari 1941 werd de Fraktur in een rondschrijven van Martin Bormann, hoofd van de NSDAP, in opdracht van Adolf Hitler, voorgesteld als Schwabacher Judenletter, die te wijten was aan de invloed van de joden sinds het begin van de boekdrukkunst, en stelde men dat het niet juist zou zijn deze als „Duits schrift” te zien. De werkelijke redenen waren meer van praktische aard. Men hoopte wellicht dat de communicatie in de ingenomen landen verbeterd zou worden door voor de mededelingen een lettersoort te gebruiken die men in deze landen gewoon was om lezen. Ook was het gewoon moeilijk om in drukkerijen in Nederland of Frankrijk voldoende Frakturletters te vinden om een hele tekst in Fraktur te zetten.
Wanneer men aanneemt dat het meeste nazi-propagandamateriaal voor de oorlog gedrukt werd, dan is de meeste nazi-propaganda in Frakturschriften gedrukt.
De Fraktur werd vervangen door de Antiqua (de geschreefde Romeinse letter) en de Futura (een moderne geschreefde letter). De Futura was nota bene ontworpen door Paul Renner, die jarenlang door het naziregime vervolgd was.
Het aanvankelijke gebruik van de Fraktur door de nazi’s had als gevolg dat de Fraktur geruime tijd uit de mode bleef. Door de digitalisering kwamen weer wat Frakturlettertypes in omloop.
Wiskunde en unicode
Een reeks Frakturletters werd apart opgenomen in unicode, omdat deze wel eens gebruikt worden in de wiskunde, bijvoorbeeld in Lie-groepen. De wiskundigen die de basis legden voor Lie-groepen, waren Duitsers in de 19e eeuw, toen Fraktur daar gebruikelijk was. De unicode-Frakturletters bevatten geen ſ, ß of de ligaturen ch, ck, tz, die nodig zijn om een volledige tekst volgens de regels van de Fraktur te zetten. Voor een professionele tekst in Fraktur, gebruikt men dus een Fraktur-lettertype, en niet de voor wiskunde en afkortingen bedoelde Frakturletters in unicode.
Meer lezen
- Albert Kapr, Hans Peter Willberg, Friedrich Forssmann, Fraktur: Form und Geschichte der gebrochenen Schriften, Mainz, Hermann Schmidt, 1993
- Judith Schalansky, Fraktur mon Amour, (eerste uitgave:) 2006.
Intertaalkoppelingen via Wikidata (via reasonator)
