Elixer

Een elixer of elixir, ook wel levenselixir, (uit het Arabisch: الإكسير al-'iksīr) is een drankje, waaraan doorgaans bepaalde magische of geneeskundige eigenschappen worden toegeschreven. In de alchemie was het een andere naam voor de Steen der wijzen die onedele metalen kon omzetten in goud. Naar een levensverlengende substantie verwees de alchemist eerder met de term elixir vitae of levenselixer. Tegenwoordig is een elixer vaak een farmaceutisch geprepareerd drankje waarin een actief ingrediënt (bijvoorbeeld morfine) is opgelost in een vloeistof die ethylalcohol bevat (tussen de 40 en 60°) en die oraal wordt gebruikt. Elixers worden tegenwoordig ook vaak gemaakt op basis van wodka of grappa.

Functies

In vroeger eeuwen werden door druïden en magiërs dranken gebrouwen die verschillende functies konden hebben, zoals gebruik als:

• Toverdrank
• Hallucinerende drank
• Geneeskrachtige drank
• Levensversterkende of -verlengende drank
• Voorspellende drank
• Liefdesdrankje (Afrodisiacum)

Samenstelling

Vaak was een elixer een mengsel van een aftreksel van kruiden of andere planten met bijvoorbeeld water, menselijke of dierlijke lichaamssappen (zoals bloed, urine, speeksel) of alcohol. Ook werden extracten van paddenstoelen gebruikt, of metalen als goud en kwik.

De term elixer stond vaak synoniem voor een bitter drankje, een likeur, een [[waterige oplossing van artsenijmiddelen (medicijnen), een maagbitter, of een aromatisch product.

Een elixer kon zowel oraal als extern op het lichaam worden toegepast. De werking van een elixer hing af van de samenstelling, en van het geloof dat de gebruiker erin had. Elixers werden soms gecombineerd met rituelen en toverspreuken.

Levenselixer

Het levenselixer (uit het Arabische الإكسير = 'elixer der onsterfelijkheid' of 'Danswater' of in het Perzisch Aab-e-Hayaat آب حیات en soms geassocieerd met de Steen der wijzen) is een legendarisch toverdrankje, dat de nuttiger ervan het eeuwige leven of de eeuwige jeugd zou kunnen geven. Veel beoefenaars van alchemie zochten naar zo'n drankje. Het levenselixer zou ook in staat zijn om leven te creëren. Het concept is ook gerelateerd aan de mythes van de Enoch, van Thoth en van Hermes Trismegistus, in wier diverse verhalen sprake is van het drinken van ’de witte druppels’ (vloeibaar goud) en die daardoor onsterfelijk werden. Ook ligt er een associatie met de Koran, waarin Al Khidr (’De groene man’) wordt genoemd, en daarnaast wordt een levenselixer genoemd in de teksten van de Nag Hammadi.

Geschiedenis

Er is nooit een dergelijk levenselixer ontdekt, hoewel alchemisten in het antieke China, India,en de Westerse wereld er veel tijd en moeite in hadden gestoken.

Aan een elixer kan ook worden gerefereerd als aan de ’Kwintessens van het leven’ of door andere verwante benamingen, waarbij de ’kwintessens’ dan refereert aan de vijf elementen van de Chinese alchemie en filosofie of aan een theoretisch vijfde element in de Europese alchemie. In andere culturen worden minder of juist veel meer elementen onderscheiden in de alchemistische filosofie (de meeste Europese alchemie kende aarde, water, vuur en lucht, maar vele magische stromingen hanteerden een vijfde onbekend element, wat ook in het gebruikte symbool van het pentagram tot uitdrukking kwam). In India onderscheidde men maar liefst 36 elementen, die ook in bijvoorbeeld sommige indelingen van de muzikale raga’s weer tot uitdrukking kwamen.

China

In het oude China lieten diverse keizers zoektochten houden naar het fabuleuze magische levenselixer, met uiteenlopende resultaten. In de Qin dynastie zond Qin Shi Huang de taoistische alchemist Xu Fu naar de oostelijke zee met 500 jongens en 500 meisjes om het elixer te vinden, maar Xu Fu kwam nooit terug (de legende vertelt dat hij in Japan werd teruggevonden). De antieke Chinezen geloofden dat het doorslikken van lang houdbare substanties als jade, vermiljoen of hematiet hun houdbaarheid zouden overdragen aan de slikker. Goud werd als zeer krachtig gezien, omdat het een niet-roestend kostbaar metaal was; het idee van drinkbaar goud werd in China aangetroffen tegen het einde van de 3e eeuw v Chr. Het bekendste Chinese boek over alchemie, de Tan Chin Yao Ch’eh (’Grote Geheimen der Alchemie’, dat dateert uit ongeveer 650) bespreekt tot in detail het vervaardigen van elixers voor onsterfelijkheid (kwik, zwavel en kwikzout en arseenzouten zijn prominent aanwezig) maar ook elixers om bepaalde ziekten te genezen of om kostbare juwelen en sierstenen te vervaardigen.

Veel van deze drankjes waren verre van bijdragen aan een langer leven en zelfs zwaar giftig. Keizer Jiajing uit de Ming Dynastie stierf na het innemen van een dodelijke dosis kwik in een door alchemisten gemaakt ’Levenselixer’. De Britse historicus Joseph Needham stelde een lijst samen van Chinese keizers wiens dood waarschijnlijk werd veroorzaakt door het drinken van giftige elixers. Met de opkomst van het boeddhisme nam de interesse in de alchemie en elixers af. Boeddhisten kenden immers andere wegen naar onsterfelijkheid.

Er zijn anekdotes die suggereren dat Laozi, de stichter van het taoisme beweerde dat thee een ingrediënt van een levenselixer zou zijn. De gefermenteerde drank Kombucha, die werd gemaakt op basis van thee, stond oorspronkelijk in het Chinees bekend als de ’Thee van de Onsterfelijkheid’.

India

De oudste Indiase geschriften (de Vedas, heilige geschriften in h3t Sanskriet) bevatten dezelfde hints naar alchemie als die welke in China gangbaar waren, namelijk vage referenties aan een verband tussen goud en een lang leven. Kwik, dat een belangrijke rol speelde bij alchemisten over de hele wereld, wordt voor het eerst genoemd in de 4e tot 3e eeuw v. Chr. (Arthashastra), rond dezelfde tijd als het in China en in het Westen opduikt. Schriftelijk bewijs dat men het idee had om onedele metalen in goud te transformeren, is terug te vinden in boeddhistische. teksten uit de 2e tot 5e eeuw, en terzelfder tijd in het westen. Omdat Alexander de Grote in 325 India was binnengevallen en daar een Griekse staat vestigde (Gandhara) die lang standhield, bestaat de mogelijkheid dat de Indiërs het idee van de Grieken overnamen, maar het is ook mogelijk dat het andersom was.

Het is ook mogelijk dat alchemie en concepten over medicijnkunde met het oog op levensverlenging uit China naar India kwamen of omgekeerd. In elk geval bleek steeds dat het maken van goud een bijzaak was, en het vinden van goede medicijnen in beide culturen een hoofdzaak was. Het levenselixer was in India van ondergeschikt belang (omdat men daar andere zienswijzen had over onsterfelijkheid). De Indiase elixers waren vaak op mineralen gebaseerde remedies voor specifieke ziekten, die hooguit het leven iets konden verlengen.

De Sikhs kennen het levenselixer als Amrit, de Nectar van Onsterfelijkheid (zie ook Amrit Sanskar).

Europa

Meer recent claimde de Franse alchemist Nicolas Flamel dat hij het levenselixer had ontdekt, en dat hij zowel voor zichzelf en zijn vrouw Pernelle onsterfelijkheid had verworven. Van de Graaf van St. Germain, een 18e-eeuwse edelman van duistere komaf en van mysterieuze kunne, werd ook gedacht dat hij het elixer had en dat hij al duizenden jaren oud was.

In april 2008 demonstreerde een groep jonge wetenschappers in een Portugees televisieprogramma (RTP – Abciência, Elixer der onsterfelijkheid) dat het mogelijk is om gistcellen onsterfelijk te maken. Dankzij de mogelijkheid (de ’expressie’) van ’onsterfelijke genen’ door biomoleculen die bestaan in plantenextracten bewezen ze dat ze de dood kunnen voorkomen van gistcellen die aan fatale stresscondities werden blootgesteld.

Namen

Het Elixer kent honderden namen (een student in de Chinese geschiedenis beweerde er meer dan 1000 gevonden te hebben) waaronder Amrit Ras of Amrita, Aab-i-Hayat, Maha Ras, Aab-Haiwan, Danswater, hasma-i-Kausar, Mansarover of de Poel van Nectar, Steen der Wijzen, en Soma Ras. Het woord 'elixer' werd voor het eerst aangetroffen in de 7e eeuw en stamt uit het Arabische begrip voor wonderbaarlijke substanties ’al iksir’. Sommigen zien in het elixer een metafoor voor de geest van God (bijvoorbeeld Jezus’ verwijzing naar het ’Water des Levens’ of ’de Fontein (Bron) des Levens’). De Schotten en Ieren namen de naam voor ’vloeibaar goud’ over: de Keltische naam voor whiskey is uisge beatha, ofwel levenswater.

Zie ook

• Alchemie
• Al Khidr
• Ambrosia
• Cocktail
• Cup of Jamshid
• Fountain of youth
• Heilige Graal
• Ma Gu
• Steen der Wijzen
• Verjonging
• Serge Voronoff
• L'elisir d'amore - een opera van Gaetano Donizetti over een liefdeselixer
• Wicca

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• Al-Khidr, De Groene Man
• Alchemie en Daoisme
• Naam or Word, Book Three: Amrit, Nectar or Water of Life
• Needham, J., Ping-Yu Ho, Gwei-Djen Lu. Science and Civilisation in China, Volume V, Part III. Cambridge at the University Press, 1976.
• Turner, John D. (vert.). The Interpretation of Knowledge