Determinisme (filosofie)

Determinisme is een filosofisch concept dat stelt dat elke gebeurtenis of stand van zaken veroorzaakt is door eerdere gebeurtenissen volgens de causale wetten die de wereld regelen en beheersen. Dit sluit bij een radicale interpretatie (het harde determinisme) in feite de menselijke vrije wil uit, vermits daarvoor in een rationeel universum geen plaats is. Binnen het determinisme zijn er echter veel standpunten in te nemen.

Laplace's demon

De navolgende omschrijving van het begrip determinisme is afkomstig van de Fransman Pierre-Simon Laplace:

Een intelligentie, die, op een zeker moment, alle krachten die in de natuur werken, en de toestanden van alle elementen, waaruit deze is opgebouwd, zou kennen, zou, als ze overigens groot genoeg was om al deze gegevens te kunnen analyseren, in een enkele formule de beweging van de grootste lichamen in het heelal en die van het kleinste atoom beschrijven: niets zou hiervoor onzeker zijn, en de toekomst, net zoals het verleden, zou tegenwoordig zijn in haar ogen. De menselijke geest, die de sterrenkunde zo volmaakt heeft leren beschrijven, vormt een flauwe afspiegeling van zo'n intelligentie.

Als we zijn redenering volgen zegt hij dus het volgende:

1. de huidige toestand van het universum is een gevolg van een vorige toestand
2. de huidige toestand is dan weer een oorzaak van de toestand die daarop volgt
3. stel nu dat een intelligent wezen (geest) op gelijk welk ogenblik een precies inzicht zou hebben in de krachten van de natuur die hierbij aan het werk zijn... dan zou het zowel de toekomst als het verleden van om het even welke entiteit kennen.

Dit "intelligent wezen" wordt in de filosofie Laplace's demon genoemd.

Absoluut determinisme

Afgezien van die demon is er een andere manier om het determinisme te benaderen. Veronderstel dat de oerknal (oerknal 1) zich elders (in de ruimte of in de tijd) opnieuw zou voordoen op identieke wijze (oerknal 2) ... dan zou op het tijdstip

oerknal 2 + ('nu' - oerknal 1)

het heelal 2 volledig identiek zijn met het heelal 1. Bij uitbreiding geeft dat:

heelal X op tijdstip (oerknal X + q tijdseenheden) =

heelal Y op tijdstip (oerknal X + q tijdseenheden)

voor alle waarden van X, Y en q.

Dat betekent dat de evolutie van het heelal zou kunnen worden uitgedrukt in een metafoor die zegt: het heelal heeft een afgeleide die zoals bij een curve de richtingscoëfficiënt van de raaklijn aan de curve in elk punt aangeeft en derhalve de curve determineert. Vervang de curve door het heelal en het punt door een infinitesimale tijdseenheid en de metafoor is rond.

In een dergelijke context is het begrip toeval uitgesloten en is er een causale relatie tussen de situatie van het heelal op een bepaald ogenblik en op - letterlijk - het ogenblik daarna. Of:

heelal X op tijdstip (oerknal X + q tijdseenheden) =

f (heelal X op tijdstip (oerknal X + q - d.q tijdseenheden)

Een formule die in principe verleden, heden en toekomst vastlegt en meteen ook 'opheft' overeenkomstig onder meer de relativiteitstheorie van Albert Einstein en het geloof van de fysici in de omkeerbaarheid van de verschijnselen en dus van de tijd.

Een en ander pleit tegen deze deterministische opvatting. Niet het minst het gevoel dat tijd onomkeerbaar is en dat we weinig of niets met zekerheid weten met betrekking tot de toekomst. Geen enkele natuurkundige wet is onomkeerbaarder dan de tweede wet van de thermodynamica: de entropiewet - in een gesloten systeem overgelaten aan zichzelf neemt de wanorde (chaos) toe. Ludwig Boltzmann introduceert in zijn benadering van de entropiewet bovendien een waarschijnlijkheidsbegrip wat in elk geval een non-deterministisch element is.

In een open systeem manifesteert die chaos zich, aldus Ilya Prigogine, door een toenemende vorm van complexiteit: uit de chaos ontstaat een nieuwe, hogere orde. Dat is een evolutionair principe waarin er ruimte is voor toeval. Is de theoretische "vrije wil" de ruimte die wellicht toeval schept in menselijk bewustzijn?

Religieus determinisme

Tegen het eind van de 19e eeuw, en tot een heel stuk in de 20e eeuw, woedde de strijd tussen de "deterministen" en de verdedigers van de vrije wil (een strijdpunt van de meeste theïstische religies - vooral echter van het katholicisme) in alle hevigheid.

Sociaal Determinisme

Volgens het absoluut determinisme volgt een situatie in het heelal onontkoombaar uit de vorige situatie. Hieruit zou de conclusie kunnen worden getrokken dat de vrije wil van de mens niet bestaat, omdat beslissingen enkel op één manier genomen zouden kunnen worden. Bij die beslissingen spelen ideeën en gevoelens van de mens een rol, maar ook die moeten een logisch gevolg zijn van een vorige situatie.

Volgens het sociaal determinisme bepaalt de sociale omgeving van een individu volledig zijn visies en ideeën en daarom zijn handelen. Alles waarop een mens zijn beslissingen kan baseren, is ingegeven door zijn omgeving: wat goed is, wat slecht is, wat vies is, wat mooi is, enzovoorts. Zodanig bepaalt de sociale omgeving het handelen van individuen. De gedragingen van de mens zijn het resultaat van ideeën uit zijn omgeving.

Een vraag die bij sociaal determinisme opkomt, luidt: 'Kan je iemand nog verantwoordelijk houden voor een misdaad, wanneer het handelen van diegene onontkoombaar volgt uit ideeën, die door de omgeving zijn ingegeven?'

Natuurlijk Determinisme

Causale verbanden worden allemaal herleid tot de natuur. Alles is 'natuurgetrouw' en een vorm van naturalisme.

Zie ook

• Vrije wil