De rattenvanger van Hamelen

De rattenvanger van Hamelen is een sage, die vooral bekend werd in de versie zoals deze werd opgetekend door de gebroeders Grimm, in hun werk Deutsche Sagen, nr. 244.

Legende (samengevat)

In de Duitse stad Hameln (Nederlands: Hamelen) kwam een rattenvanger. Hij was heel bont en kleurrijk gekleed, zodat hij de naam Bontinck (Duits: Bunting) had. Hij sloot een akkoord met de bewoners om de stad te ontdoen van de rattenplaag. Toen hij op een fluit speelde, kwamen alle ratten tevoorschijn en volgden hem. Door in de Wezer te stappen, liet hij de ratten verdrinken. Maar de inwoners van Hamelen gaven hem niet het overeengekomen loon. Hij kwam daarom terug op 26 juni 1284 om zeven uur ’s morgens, ditmaal met een vreeswekkend uiterlijk en een rode hoed. Hij speelde opnieuw op de fluit. Ditmaal volgden de kinderen hem: ze liepen achter hem aan tot bij de Koppenberg, die open spleet, waarna honderddertig kinderen binnengingen en verdwenen. Volgens sommigen liepen ze door een grot en kwamen in Zevenburgen weer naar boven. Slechts enkele kinderen ontsnapten: een blind en een doof kind, en een jongetje dat zijn jas had vergeten en net op tijd terugkeerde.

Bekendheid

Het verhaal is zo bekend, dat mensen uit Japan en uit Amerika nog steeds als toeristen op bezoek komen naar Hamelen.

Sprookje of sage

Volgens de definitie door de gebroeders Grimm, is een „sprookje meer poëtisch, een sage meer historisch”. De meeste onderzoekers menen dat het verhaal van de kinderen van Hamelen een historische kern heeft. Er zijn echter verschillende theorieën over wat er precies gebeurd is.

Analyse

Rattenvanger

In de middeleeuwen waren er inderdaad personen als rattenvanger werkzaam. Deze gebruikten geen fluit, maar klassieke middelen zoals vallen of vergif. Zij behoorden tot een verachte beroepsklasse. Het is aannemelijk dat mensen het inderdaad waagden om de geringschatte rattenvanger een loer te draaien door het afgesproken loon niet te betalen.

Fluit

Men heeft onderzocht of ratten op een of andere manier reageren op gefluit. Het bleek niet mogelijk ratten te lokken door te fluiten, bijvoorbeeld door het gepiep van jonge ratten na te bootsen.

Water

Ratten kunnen ook goed zwemmen. Vandaar dat ze in grootsteden graag in de riolen wonen. Het verhaal dat de rattenvanger de ratten liet verdrinken, lijkt dus niet gebaseerd op feiten.

Datum

De sage vermeldt een exacte datum. Deze staat in Hamelen ook als inscriptie op enkele gebouwen. Dit soort inscripties werd enkel aangebracht als herinnering aan gebeurde feiten.

Anno 1284.

Am Dage Johannis et Pauli

War der 26. Junii

Durch einen Pieper mit allerly Farve bekledet

Gewesen CXXX Kinder verledet

Binnen Hameln geboren

To Calverie bi den Koppen verloren.

Delen

De sage bestaat uit twee delen: het verhaal van de rattenvanger die de ratten weglokt, en het verhaal van de verdwijnende kinderen. Onderzoekers gaan er momenteel van uit, dat het gedeelte over de kinderen de originele kern van het verhaal is, waar het gedeelte over de ratten later aan werd toegevoegd.

Interpretaties

Kolonisatie

Een van de waarschijnlijkste interpretaties van het verhaal is, dat de kinderen jonge burgers van de stad waren, in die zin „kinderen” van de stad, die besloten om hun geluk elders te gaan zoeken, en als groep emigreerden naar het oosten. De territoriale heersers van dunbevolkte gebieden stuurden in die tijd boden uit die probeerden reclame te maken om mensen er toe aan te zetten naar hun gebied te verhuizen. In een dichtbevolkte stad waar armoede heerste, kon dit wellicht belangstelling wekken.

Als mogelijk gebied waar de jonge burgers van Hamelen heen trokken, werd gedacht aan Zevenburgen (Transsylvanië), Moravië, Pommeren of het land van de Duitse ridderorde in het Balticum.

Aangezien kolonisten de neiging hebben om in het nieuw gekoloniseerde gebied plaatsnamen te gebruiken die hen herinnerden aan hun thuisstreek, stelde de onomasticus Jürgen Udolph in 1997 dat de kinderen van Hamelen mogelijk verhuisden naar de streek van de huidige Duitse deelstaat Brandenburg, vooral de omgeving van Prignitz en Uckermark. De naam van een dorp bij Hamelen, Hamelspringe („plaats waar de rivier Hamel ontspringt”), komt bijvoorbeeld ook voor in de omgeving van Uckermark, in de spelling Hammelspring, hoewel hier geen rivier Hamel of Hammel ontspringt.

Omdat het voor de stad Hamelen een enorm verlies was dat een hele generatie jonge mensen uit de stad was verdwenen, en mogelijk uit schaamte omdat zovelen het leven in hun stad niet goed genoeg vonden zodat ze wegtrokken, werd diegene die hen ertoe had aangezet te verhuizen, gedemoniseerd. De beschrijving dat hij door het fluiten ratten lokte, maakt hem in die tijd van heksenvervolging heel verdacht. Wanneer hij terugkomt, wordt hij nog duivelser beschreven, met een kwaadaardig uiterlijk en een rode hoed.

Kinderkruistocht

Verschillende historici namen aan dat het verhaal over de verdwenen kinderen geïnspireerd zou zijn door de Kinderkruistocht. De zogenaamde Kinderkruistocht zou echter in 1212 hebben plaatsgevonden. Het jaar waarin volgens het verhaal de kinderen verdwenen is echter zeventig jaar later, in 1284.

Pest

Het verhaal werd verklaard als een herinnering aan de pestepidemie, die velen het leven kostte. De pestepidemieën verschenen echter pas in 1347 in Europa.

Heidens dansfeest

Een theorie die minder ondersteuners vindt, luidt, dat de kinderen van Hamelen betrokken waren bij een soort heidens religieus feest met muziek en dans in de wouden van Coppenbrügge. Hierbij zou echter een ongeluk gebeurd zijn, zoals een aardverschuiving, waardoor de meesten omkwamen. Vandaag nog vindt men sporen in het landschap dat er zo een aardverschuiving zou zijn geweest.

Weblinks

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Pied piper op Wikimedia Commons.