Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Blokgooien
(Rijksmuseum 1763)
Blokgooien (Drents), kaaibakken (Gronings) of butken (Twents) is een typisch Sallands buitenspel waarbij het erom gaat om met een aluminium kogel, een bal (bijvoorbeeld een jeu de boulesbal) of zoals oorspronkelijk een afgerond veldkeitje, anderen af proberen te gooien of een houten blok te raken met daarop de door de spelers ingezette munten of plastic fiches. Het gaat daarbij niet alleen om het spel, maar ook om de 'knikkers': er wordt gespeeld om (2-eurocent) munten. Het spel heeft kenmerken van het kegelen en het Jeu de boules.
Het 'blokgooien in Roden' is op 9 juli 2015 toegevoegd (op positie 79) aan de lijst van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed (NCVIE)[1])[2].
Oorsprong en geschiedenis
.png){kind=link}
Blokgooien wordt waarschijnlijk al honderden jaren gespeeld en is vaak omgeven door (lokale) tradities en gebruiken. De spelregels werden van generatie op generatie mondeling doorgegeven. De gebruikte speeltermen '’let'’ en '’lieuw'’ (kop en munt) wijzen er op dat het spel in ieder geval meer dan een eeuw oud is omdat deze zijn afgeleid van de centen munten uit de 19e eeuw met de letter 'W' op de kopzijde en het wapen van de (Generaliteits)leeuw op de muntzijde. In Overijssel staat blokgooien bekend onder de naam 'butken'. Dit zou kunnen duiden op het feit dat blokgooien al in de middeleeuwen gespeeld werd omdat een butken of botje een muntstuk was uit die tijd. Het spel werd vroeger gespeeld door veenarbeiders en boeren die tijdelijk zonder werk zaten en het spel speelden als tijdverdrijf. In het Noorddrentse Roden werd (volgens de overlevering) dagelijks gespeeld, en het spel was zo populair dat er 'lu oet Stad' (mensen uit de stad Groningen) speciaal voor kwamen kijken. Er was toen zelfs een eetkraampje aanwezig bij het speelveld op de heide.
Benamingen en identiteit
Op verschillende plaatsen in Groningen, Drenthe, Twente en Oost Friesland wordt het spel nog steeds gespeeld. Afhankelijk van de regio kunnen de regels en ook de materialen net even iets anders zijn. Zo ook de verschillende benamingen voor het spel: konkeln of konkelen, keichiebakken, blokschieten/blokscheeiten of blokpikken, baoken, bolderen, klobben, klobbejagen/klobbejaogen of klobbegooien. De benamingen blokschieten en blokpikken zijn gemorft naar Fries, omdat ze het nabij de provinciale grens bij Haulerwijk hebben over piksjitten. Het keichiebakken is in de veenkoloniale streken gemorft naar kaaibakken. Met deze laatste term wordt ook het als typisch Gronings bekende volksgebruik aangeduid. Gelet op deze benamingen is het aannemelijk dat het spel een Saksische oorsprong heeft. Linguïstisch is 'klobbe' gelinkt met 'kubb' ; beide woorden zijn Oudsaksisch en betekenen hetzelfde, namelijk een stuk/brok hout.
Het spelen om de 'let' en de 'lieuw' heeft een soort boodschap in zich dat verstrengeld is met de Drentse identeit. Immers, de 'let' was de letter W van koning Willem en daar mocht je niet aankomen. Die moest dus weer terug op het blok. De 'leeuw' daarentegen had je zelf verdiend en mocht je dan ook zelf houden. (De Drenten hebben respect voor de overheid en 'aander volk', maar zij zijn wel altijd hun eigen baas geweest.) Ook het gebruik om de spelregels aan nieuwe spelers niet uit te leggen past bij de Drentse zelfredzame volksaard.
Speltermen, gebruiken en attributen
Buiten de benamingen voor het spel zelf, worden er ook typische woorden gebruikt, zoals:
- Meet (De denkbeeldige beginlijn van waar gegooid moet worden.)
- Blokstee (De plaats waar het blok staat.)
- Strieken (Het strijken van de centjes / winst.)
- Aofpikken (Een kogel van een ander afgooien.)
- Stien / Steen / koegel /Pikstien (de speelbal.)
- Haolen (De techniek om via het blok of een andere speler naar een bepaalde plaats te gaan.)
- Schotholder (De speler die het blok omgooit en waarbij de munten of fiches met de muntzijde omhoog vallen.)
- Lieuw (Leeuw oftewel de muntzijde van de cent.)
- Let ('Letter' oftewel de kopzijde van een cent.)
De ondergrond waarop gespeeld wordt is afwisselend. Heide, gras, zand, grind, ijs en soms zelfs sneeuw. Natuurlijke obstakels zoals vliegdennen maken het spel extra moeilijk. Er wordt gespeeld vanaf september totdat het in de zomer te warm wordt om te spelen. Er volgt dan een soort zomerstop.
Het spel bestaat uit de volgende onderdelen:
- Het houten blok van ongeveer 25/30 cm x 10 cm. (soms ook een baksteen of een houten balkje / paaltje van 25 cm x 10 cm)
- Plastic fiches, aan een kant wit (kop) en de andere kant rood (munt)[3]. Of in plaats daarvan munten (centjes), 'diggels' (scherven) of knopen.
- De ‘stien’: een zelfgemaakte aluminium kogel of een jeu de boules bal. Ook de van oorsprong gebruikte veldflinten / zwerfkeien al dan niet afgerond worden nog gebruikt.
- Een 'blokstee', een stuk in de grond verankerd hout waar het blok op staat.
Elk spel kan gespeeld zijn na ongeveer vijf minuten, maar het kan soms ook veel langer of korter duren.
Spelregels
Er zijn een aantal lokale verschillen in de wijze waarop het spel gespeeld wordt[4]. De navolgende regels geven hoofdzakelijk de Rooner variant weer.
Op veel plaatsen waar het spel gespeeld wordt is er een vaste (traditioneel bepaalde) speelplaats. In Roden speelt men op het heidegebied dat het Moltmakersstuk genoemd wordt , gelegen tussen Roden en Alteveer. Het spel wordt gespeeld in groepjes van 5 of 6 personen, maar meer of minder is mogelijk.
Per speler wordt er van tevoren één 2-eurocentmuntje ingezet (in Roden op de daar aanwezige picknicktafel). Voorafgaand aan het eerste spel wordt er daarnaast nog eenzelfde muntstuk op een aparte plek neergelegd. Deze zijn 'extra' voor de winnaar van het laatste spel. Men doet dit omdat er bij het eerste spelletje nog geen winnaar is; de winnaar hoeft namelijk niet in te zetten. Zo blijft de inzet altijd één 2-eurocentmuntje minder dan het aantal spelers. In andere spelregels is de inzet 2 of meerdere munten per persoon. Bij 2 munten per speler en 6 spelers liggen er dan bij aanvang 12 munten op het blok.
Bij aanvang wordt het houten blok op een afstand van ongeveer 15 meter de 'meet' (de beginlijn) geplaatst. Iedere speler legt de afgesproken inzet (munten of fiches) op het blok. In sommige spelvarianten wordt er door alle spelers eerst een stien (speelbal) vanaf het blok naar de meet gegooid. Wie de stien het dichtsbij de meet gooit mag het spel beginnen.
Er wordt vervolgens door de deelnemers met de stien onderhands gegooid vanaf de meet in de richting van het blok. Omdat je afgegooid kan worden is de strategische plaatsing van de stien belangrijk. Daarom hoeft men niet per se op het blok te gooien, je kan er ook voor kiezen om iemand anders te 'aofpikken' (afgooien) of de stien naar een strategische plaats gooien. Degene die afgegooid wordt, is 'dood' en moet terug naar de meet om te wachten op de volgende spelronde. Degene die de persoon afgooide gooit de pikstien van deze tegenstander weer terug naar de meet. Men kan afwisselend op een stien van een tegenstander gooien of op het blok, maar mag nooit twee maal achter elkaar het blok raken. Gebeurt dat toch, ook al was dat per ongeluk, dan ben je ook af en moet je terug naar de meet.
Als het blok geraakt wordt en omvalt, dan moeten de 'letten' (koppen) weer op het blok, en de 'lieuwen' (leeuwen/munt) mag de speler houden. Deze speler mag dan nog eens spelen, maar zoals gezegd, niet meer op het blok. Als alle fiches met de kopzijde omhoog vallen heb je pech, want dan blijft de speelbal liggen waar deze terecht is gekomen. Het blok wordt weer omhoog gezet en de fiches weer op het blok. Daarna is het de beurt aan de volgende speler.
De speler die kans ziet om alle andere spelers af te gooien is de winnaar en er kan een nieuwe speelronde worden begonnen. Ook als een speler het blok omgooide en alle fiches vallen met de muntzijde omhoog is dit een kans om te winnen. Deze speler is op dat moment dan namelijk 'schotholder' en dat betekent dat je je stien (en het blok) moet laten liggen waar ze op dat moment liggen. De andere overgebleven spelers mogen nog eenmaal proberen de stien van de schotholder te raken. Lukt dit niet, dan is het spel gewonnen door de schotholder. Maar lukt het een andere speler wel om de schotholder's stien te raken dan is deze speler de nieuwe schotholder. De laatste fiches die hij/zij gewonnen had, worden dan afgestaan aan de nieuwe schotholder. De schotholder neemt alle speelballen van de tegenstanders mee terug naar de meet.
De speelvolgorde blijft in de volgende speelronde gelijk, alleen gaan de 'doden' nu het eerst. Dus degene die er het eerst was afgegooid, gooide als eerst. Men speelt gebruikelijk tenminste een aantal - bijvoorbeeld 6 - speelrondes.
Zie ook / Externe links
- Website van het Rodense blokgooien
- Klobbe in het Drentse woordenboek
- De Veendammer: open kampioenschap Kaaibakken in Nieuwe Pekela
Bronnen, noten en/of referenties
|