Decoratiestelsel

Een decoratiestelsel is het politiek en bestuurlijk systeem van beloningen en eerbewijzen in een staat.

In de middeleeuwen ontstonden ridderorden die niet het karakter van een orde van verdienste hadden, het waren adellijke gezelschappen, militaire ridderorden met een bepaald doel of hoforden waarin vorsten hun politieke bondgenoten en hovelingen opnamen. Voor bijzondere verdiensten rekenden de onderdanen en vazallen op substantiële beloningen zoals land, geld en kostbare geschenken.

In de 18e eeuw ontdekten vorsten dat de onderdanen een lint met een kruis evenzeer waardeerden als een veel kostbaarder geschenk. Er ontstonden grote orden zoals de Orde van de Heilige Geest en de Orde van Sint-Andreas. Deze orden hadden één graad en waren gereserveerd voor (christelijke) edellieden. De verdienstelijke burgers mochten op cadeaus en later in de 18e eeuw op medailles hopen.

De Franse Revolutie maakte een einde aan de oude Franse ridderorden en Napoleon stelde de eerste democratische ridderorde, al heette het nog niet zo, in. Dit erelegioen nam burgers, militairen, edelen, vrouwen en niet christenen op.

In de loop van de 19e eeuw volgden de Europese staten het voorbeeld van het Franse Legioen van Eer dat in vijf graden was verdeeld.

Het werd gebruikelijk om de vijf graden in het diplomatieke verkeer en het protocol te laten corresponderen met militaire rangen en ambtelijke functies. Ook voor de burgerij werd een precies systeem van functiewaardering opgesteld waarmee de ambtenaren op de kanselarij van en ridderorde konden bepalen wat men waard was en welke onderscheiding daarbij hoorde. Uit beleefdheid werd iemand door een bevriend staatshoofd meestal een graad hoger gedecoreerd dan hij al gedecoreerd was in zijn eigen land.

Het uitvoeren van het decoratiebeleid ligt in handen van de kanselier van de ridderorden en zijn ambtenaren op de kanselarij. Men beperkte in Nederland het aantal benoemingen door een puntenstelsel toe te passen. Men kon op een ministerie dus kiezen tussen het benoemen van één commandeur of meerdere officieren en ridders.

De vijf graden

• Een Grootkruis was gedacht voor staatshoofden, prinsen van regerende huizen, generaals, luitenants-generaal, gouverneurs, admiralen, luitenant-admiralen, grootofficieren van een hofhouding zoals de hofmaarschalk, gezanten en ambassadeurs. In de katholieke kerk werden kardinalen, zij zijn immers "prinsen van de kerk" en aartsbisschoppen tot Grootkruis benoemd. De hoogste protestantse en Joodse gezagsdragers werden minder hoog ingeschaald.
• Tot Grootofficier werden de personen onder de rang van de met het grootkruis te decoreren personen benoemd. Dat zijn staatssecretarissen, Generaals-majoor, brigadegeneraals, viceadmiraals, schouten-bij-nacht, gouverneurs van kleinere koloniën zoals de Nederlandse Antillen, bisschoppen, belangrijke hovelingen als de opperstalmeester en bisschoppen. Ook hoge provinciale bestuurders als commissarissen des Konings in Nederland en gouverneurs in België werden grootofficier. De voorzitters van de Eerste en Tweede kamer en Senaat kregen soms een grootkruis, soms werden zij in deze graad benoemd. Burgemeesters van grote steden als Amsterdam, 's-Gravenhage, Rotterdam, Antwerpen en Brussel werden vaak tot grootofficier benoemd wanneer een bevriend staatshoofd hun stad bezocht.
• Tot commandeur werden consuls-generaal, kolonels en kapiteins-ter-zee benoemd. Hoge ambtenaren, rectores-magnificus van universiteiten, burgemeesters van grotere steden zoals Delft of Utrecht benoemd.
• Tot officier in een ridderorde werden kapiteins, majoors en oversten, consuls, hoogleraren en burgemeesters benoemd.
• Tot ridder of lid werden officieren en leidinggevende personen en ambtenaren benoemd.

Waar meerdere orden bestonden werd vastgelegd wie welke orde kreeg. Een grootkruis in de ene orde is meer in aanzien dan een grootkruis in een andere orde. Waar geen formele regels bestonden ontstond en routine bij de kanselarij waar men eigen normen en criteria ontwikkelde.

Wie weinig status bezit werd en wordt niet in een ridderorde opgenomen. In het verleden was men daar erg streng in en men kon zich niet voorstellen dat men iemand die "met zijn handen werkt" zou ridderen. In de loop van de 20e eeuw werd men minder standsbewust. Voor deze categorie mensen werden tal van kruisen en medailles ingesteld. Omdat deze mét en zonder kroon en in goud, zilver en brons werden verleend was er ook hier mogelijkheid om mensen zeer precies te onderscheiden.

Om ook bijzondere onderscheidingen te kunnen uitreiken ontstond de gewoonte om kruisen en sterren met briljanten uit te reiken, bijvoorbeeld aan ministers van Buitenlandse Zaken die hoger werden ingeschat dan hun ambtsgenoten. Bij de koningen en staatshoofden werd in een aantal landen een Bijzondere Klasse van het grootkruis ingesteld. Ook ziet men in sommige landen het gebruik om staatshoofden een grootkruis mét de keten van de orde te verlenen terwijl zijn ministers geen keten ontvangen.

Het Nederlandse decoratiestelsel

Bestand:Ster van de Orde van de Nederlandse Leeuw.jpg

Een ster zoals die door de Ridders Grootkruis in de Orde van de Nederlandse Leeuw wordt gedragen.

In de vroege 19e eeuw was de Militaire Willems-Orde een gebruikelijke onderscheiding voor officieren, ook in vredestijd. Daarnaast was er de Orde van de Nederlandse Leeuw die alleen aan "heren van stand" werd uitgereikt. De onderscheiding "Broeder in de Orde van de Nederlandse Leeuw" heeft nooit een grote rol gespeeld omdat men zuinig was met het daaraan verbonden pensioen. In de 19e eeuw beleefden onderscheidingen een grote bloei, de vorsten reisden veel en zij decoreerden duizenden personen. Wilhelm II van Duitsland verleende 5039 gouden medailles van de kroonorde van Pruisen aan evenzovele lakeien, koks, koetsiers, perronchefs in kleine plaatsen en hofjagers. Omdat de Tweede Kamer geen derde ridderorde wilde toestaan maakte Koning Willem III der Nederlanden gebruik van zijn Luxemburgse orden. De Luxemburgse ministerraad had daartegen geen bezwaar. Zo werd iemand die nét niet goed genoeg was voor een "Leeuw" in de Orde van de Eikenkroon benoemd. De Nederlandse koning gebruikte ook de Orde van de Gouden Leeuw van Nassau die hij met vier graden uitbreidde zodat hij over zeventien kruisen in vier orden beschikte. In 1858 kwamen daar nog de drie medailles van de Orde van de Eikenkroon bij.

Dames werden in die jaren niet gedecoreerd.

Toen Willem III in 1890 overleed beschikte Nederland alleen nog over de inmiddels tot onderscheiding "voor dapperheid in de strijd" geworden Militaire Willems-Orde en de Orde van de Nederlandse Leeuw. Daarmee kwam de regering niet uit en dat leidde in 1895 tot het instellen van de Orde van Oranje-Nassau met vijf graden en drie medailles. In 1902 kwam daar nog de Huisorde van Oranje met zeventien graden en onderscheidingen.

Het was de bedoeling dat de Orde van de Nederlandse Leeuw en de Orde van Oranje-Nassau naast elkaar zouden bestaan maar daarvan kwam niets terecht. De betrokken ambtenaren waren zeer standsbewust en zij schiepen een rangorde die, hoewel nooit officieel vastgesteld, tot 1992 is blijven bestaan.

• Grootkruis in de Orde van de Nederlandsche Leeuw
• Grootkruis in de Orde van Oranje-Nassau
• Commandeur in de Orde van de Nederlandsche Leeuw
• Grootofficier in de Orde van Oranje-Nassau
• Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau
• Ridder in de Orde van de Nederlandsche Leeuw
• Officier in de Orde van Oranje-Nassau
• Ridder in de Orde van Oranje-Nassau
• Gouden eremedaille verbonden aan de Orde van Oranje-Nassau
• Zilveren eremedaille verbonden aan de Orde van Oranje-Nassau
• Bronzen eremedaille verbonden aan de Orde van Oranje-Nassau

  De drie eremedailles zijn in 1992 vervangen door de graad van
  Lid in de Orde van Oranje-Nassau

De kamers hebben al sinds de 19e eeuw geregeld over de ridderorden gediscussieerd en er is in 1963 ook een adviescommissie, de Commissie Houben geweest wier adviezen in een diepe la beland zijn. Van hervormingen kwam ondanks de bezwaren uit samenleving en politiek een eeuw lang niets terecht. De twee civiele orden waren verambtelijkt omdat vooral ambtelijke jubilea beloond werden, overdreven hiërarchisch, onvoldoende toegankelijk voor mensen die in het zakenleven verdienstelijk waren en slecht georganiseerd omdat het in de wet voorziene kapittel nooit was benoemd. De sociaaldemocraten vonden dat verdienstelijke arbeiders en werklieden systematisch werden achtergesteld.

Koningin Juliana was ontevreden over het decoratiestelsel maar van de door haar gewenste wijziging kwam jarenlang niets. In haar Huisorde greep zij in 1969 in door het aantal graden tot zes terug te brengen. Voor buitenlandse bezoeken werd de Kroonorde met de vijf traditionele graden en drie medailles ingesteld.

De grote hervorming van het Nederlands decoratiestelsel in 1992 zorgde ervoor dat de twee staatsorden werkelijk naast elkaar komen te staan. Men ontvangt voor verdiensten voor sport en cultuur een ridderkruis van de Orde van de Nederlandse Leeuw. Ambtenaren, ondernemers en bestuurders mogen op een lidmaatschap of ridderkruis in de Orde van Oranje-Nassau hopen. Men kan na verloop van tijd bevorderd worden. Oude gewoonten, bijvoorbeeld dat een Procureur-generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden bij zijn afscheid altijd commandeur in de Orde van de Nederlandse Leeuw werd werden genegeerd; in 1992 kreeg de scheidende PG geen onderscheiding. Zijn opvolgers werden hoogstens tot Ridder in de Oranje-Nassau benoemd. Hetzelfde overkwam Kamervoorzitter Wim Deetman.

Het Belgische decoratiestelsel

België bezit meerdere orden van verdienste die naast elkaar bestaan.

Het Franse decoratiestelsel

De invloedrijke kanselier van het Legioen van Eer heeft zich lange tijd verzet tegen een tweede grote staatsorde. Er kwamen wel een groot aantal ministeriële orden waarmee minister verdiensten op een bepaald werkterrein, posterijen, banken, zeevaart of ambachten, beloonden.

De Nationale Orde van Verdienste wordt verleend voor "belangrijke verdiensten" (Frans: "mérites distingués") terwijl het Legioen van Eer de "eminente verdiensten" beloond. De Nationale Orde van Verdienste is minder in aanzien dan het Legioen van Eer.

Iedere Fransman kan na zijn veertigste verjaardag gedecoreerd worden. Dan moet een aantal jaren verlopen voordat hij of zij bevorderd kan worden. Voor die bevordering is het criterium dat men sinds de eerste benoeming nog steeds verdiensten heeft getoond. Voor vreemdelingen tellen deze termijnen en eisen niet.