Essay:Verantwoorde theologie kan niet zonder de historisch-kritische methode

Dit is een gebruikersessay geschreven door --Pietje Puk 14 mrt 2012 18:00 (CET)

Stelling

De stelling: de historisch-kritische methode is een noodzakelijk instrument om een verantwoorde theologie van de Bijbel op te stellen. Het omgekeerde wordt hiermee ook geïmpliceerd: als de Bijbel wordt verklaard zonder gebruik te maken van de historisch-kritische methode leidt dit tot onverantwoorde theologie. In deze negatieve toepassing ontstaan ultra-orthodoxe en zelfs fundamentalistische interpretaties. In het ergste geval leiden deze interpretaties tot sektarisme. Niet zozeer in de zin van het volgen van mensen maar in de zin van een spanning met de (rationele) buitenwereld, een eigen taal, een grondig wantrouwen ten opzichte van de wetenschap - met alle mogelijke, schadelijke gevolgen - en andere sektarische kenmerken.

Achtergrond

In essentie onderwerpt de historisch-kritische methode (vermeend) feitelijk materiaal en literaire structuren aan onafhankelijk onderzoek om hun betrouwbaarheid vast te stellen en vast te stellen wat de oorspronkelijke boodschap van de tekst was. Onafhankelijk onderzoek gaat niet voetstoots uit van een garantie van de onfeilbaarheid van de Bijbel of van bepaalde dogma's of doctrines. De oprechte student van de Bijbel is verplicht de feiten te nemen zoals ze zijn, ongeacht tot welke conclusie ze zouden kunnen leiden.

De historisch-kritische methode heeft tot ontzagwekkende resultaten geleid. We weten nu meer over de vroege Kerk en de historische achtergrond van het Oude en Nieuwe Testament dan ooit tevoren. Vormkritiek en redactiekritiek hebben het proces van het ontstaan van de tekst onthuld en taalkundig onderzoek heeft veel duidelijk gemaakt over de betekenis van de woorden die in de Bijbel worden gebruikt. We zijn ons sterker bewust van de theologische ideeën van de verschillende auteurs en redacteurs en de manier waarop deze samenhangen of verschillen. Er zijn inmiddels voldoende boeken geschreven met gebruikmaking van de historisch-kritische methode om verschillende bibliotheken te vullen - waarbij de conclusies slechts in enkele gevallen werden beperkt door de stroming of nationaliteit waartoe de onderzoeker behoort. Alle belangrijke Bijbelgeleerden passen de historisch-kritische methode op de een of andere manier toe en vrijwel alle theologen nemen de toepassing van de methode impliciet aan. Het valt op dat de hermeneutiek in de theologie nog altijd leidt tot zeer diverse voorstellen en controverse, maar de historisch-kritische methode een gemeenschappelijke grond lijkt te geven voor discussie tussen partijen met de meest uiteenlopende opvattingen. Het is bijna niet voor te stellen hoe de gedachtenwereld van Christenen er zou uitzien zonder historisch-kritische methode.

Kritiek op de methode

Toch zijn er ook tegenstanders tegen de historisch-kritische methode. Deze spanning ontstaat door problemen die veel dieper gaan dan het vraagstuk van onafhankelijke wetenschap die de feiten onderzoekt zonder de uitkomst van het onderzoek al te weten. Aan de basis bestaat een theologisch en doctrinair conflict die fundamentele veronderstellingen in het denken betreft. Gerhard Eberling wees er al op dat het toepassen van de wetenschappelijke methode op de Bijbel onherroepelijk zou leiden tot de meest radicale theorieën en dat dit op zijn beurt zou leiden tot een verscherping in de verhouding tot de traditionele dogma's.

Vanaf de zeventiende eeuw begon deze spanning op te bouwen, toen de opkomende liberale politieke filosofie vraagtekens stelde bij de absolute manier waarop de Kerk de interpretatie van de Bijbel opeiste. Spinoza was de eerste die een scherpe scheiding tussen theologie en politiek aanbracht. In de achttiende eeuw werd begonnen met het - los van de Kerk! - onderzoeken wat de oorspronkelijke boodschap van Jezus was geweest. De principes van de Verlichting inzake moraliteit en rationaliteit werden toegepast op Jezus' boodschap. Al snel lieten zij de idee los dat een historisch kristalhelder beeld van Jezus kon worden verschaft door wetenschappelijk onderzoek. Maar men bleef op het standpunt staan dat historisch onderzoek de standaarden inzake betekenis en waarde verschaft om de Bijbel te interpreteren. Hierdoor zijn ingewikkelde hermeneutische processen ontstaan waarin de inhoud van de Bijbel is losgemaakt van wat erachter schuilt. Er werd een onderscheid maakt tussen wat de Bijbel bericht en wat dat betekent, waarbij het laatste hoofdzakelijk wordt bepaald door geleerden die werken op basis van hedendaagse aannames. Omdat deze geleerden zich niet gehouden voelen aan de dogma's en doctrines van de Kerk, komen zij geregeld tot heel andere conclusies dan in de traditie. De Kerk voelde zich in een worsteling getrokken om uit te maken wie of wat bepaalt wat hetgeen de Bijbel zegt werkelijk betekent: historisch onderzoek of dogmatische traditie.

Maar historisch bewustzijn dwingt ook te erkennen dat de hedendaagse Bijbelgeleerde niet in een volmaakte wereld leeft van morele en wetenschappelijke objectiviteit. De geleerde denkt vanuit specifiek aan zijn achtergrond verwante ideeën en deze beïnvloeden historisch onderzoek en hermeneutische gedachten. Deze achtergrond heeft ook grote invloed op de intellectuele standaard op basis waarvan de Bijbel wordt beoordeeld. Degenen die de historisch-kritische methode gebruiken vergeten dit regelmatig. Veel generaties bijbelgeleerden hebben te makkelijk aangenomen dat zij de definitieve versie van Bijbelanalyse had bereikt terwijl wat het deed in feite neerkwam op het toepassen van cultuurgebonden normen op eeuwige waarheden. De problemen die hierdoor ontstonden zijn keer op keer aan de orde gesteld door elkaar opvolgende generaties bijbelgeleerden.