Ultramontanisme

Ultramontanisme is de benaming voor het radicaal pausgetrouwe politieke katholicisme uit de 19e en 20e eeuw.

Het woord is afgeleid van het Latijn ’ultra montes’: ’achter de bergen’, omdat de paus zich, vanuit landen als Frankrijk of Duitsland bezien, aan de andere kant van de Alpen bevond.

Deze stroming ontstond in Frankrijk als tegengewicht voor het gallicanisme dat in Frankrijk, maar ook in andere landen opmars maakte, waarin de Kerk een afdeling van de Staat aan het worden was, het jozefinisme in Oostenrijk en het febronianisme in Duitsland, of ook het conciliarisme, volgens hetwelk het gezag van het pausdom onderworpen moest zijn aan dat van een bisschoppenconcilie.

Het was echter in Duitsland dat de beweging politiek actief werd en uiteindelijk verwikkeld raakte in de Kulturkampf tussen het pausdom en de Duitse regering onder leiding van kanselier Otto von Bismarck.

Het ultramontanisme was de hevigste reactie die er in de geschiedenis van de Katholieke Kerk is geweest is tegen alle veranderingen die de westerse wereld sinds de reformatie en de renaissance heeft meegemaakt, gaande van de verlichting, over de Franse revolutie, tot de verankering van de fundamenten van het liberalisme en secularisme in de 19e eeuw in de maatschappij.

Geschiedenis

De oorsprong van het woord dateert reeds uit de middeleeuwse kerkelijke taal: wanneer toen een niet-Italiaanse paus werd gekozen, werd hij een ultramontaanse paus (papa ultramontano) genoemd. Na de protestantse reformatie werd het woord opnieuw gebruikt. Onder de regeringen en volkeren van Noord-Europa ontwikkelde zich geleidelijk de neiging om het pausdom als een buitenlandse macht te beschouwen, vooral wanneer de paus zich met seculiere zaken bemoeide en hij hierbij een heerser of een natie bevoordeelde ten opzichte van anderen. De term ultramontain werd in Frankrijk toegepast op aanhangers van Roomse doctrines en van het pauselijke primaatschap, in tegenstelling tot ’gallicaanse vrijheden’. In Frankrijk was de term beledigend bedoeld of hield althans in dat iemand gebrek aan gehechtheid aan de eigen natie had.

Vanaf de 17e eeuw raakte ultramontanisme nauw verbonden met de Sociëteit van Jezus. De jezuïeten verklaarden de pausen superieur boven koningen en concilies, zelfs in seculiere zaken. In de 18e eeuw trad het ultramontanisme ook op tegen het jansenisme, wat in die tijd in Frankrijk politiek actief was in het parlement. Het woord kwam ook in de Duitstalige landen in gebruik (als tegenpartij van het febronianisme en het jozefinisme), en kreeg er een ruimere betekenis: bij alle conflicten tussen kerk en staat werden de aanhangers van de kerk ’ultramontanisten’ genoemd.

Het woord ultramontanisme werd in de context van de Derde Franse Republiek (1870-1940), gebruikt als een algemene beschuldigende term voor elk beleid dat de inmenging van de Katholieke Kerk in de Franse regeringspolitiek ondersteunde, in tegenstelling tot de zogenaamde laïcité (het ’lekendom’). In deze gevallen bewoog het ultramontanisme zich als tegengewicht tegen de groeiende macht van de staten in Europa. Katholieken betoogden dat de paus de macht over de nationale kerken zou moeten hebben, om hen te beschermen tegen de invloed van hun regeringen. In feite werden staten met nationale kerken steeds seculierer en hadden ze de status van religieuze vrijheid gegarandeerd of hadden ze de kerk haar status ontnomen.

De ultramontanen in de Katholieke Kerk behaalden een overwinning met de verklaring van de pauselijke onfeilbaarheid en de opperste en universele jurisdictie van de paus. Andere katholieken, die niet geheel in overeenstemming met Rome, noemden deze dogmaverklaring de ’ketterij van het 'ultramontanisme’. Het is speciaal verworpen in de katholieke Congresverklaring van Monaco, de stellingen van Bonn en in de Utrechtse verklaring, de basisdocumenten voor de oprichting van de zogenaamde Oud-Katholieke Kerk die zich van Rome afscheidde door het dogma van de onfeilbaarheid af te wijzen.

Nu de kwestie van het pauselijk gezag in de Katholieke Kerk officieel behandeld was in het Eerste Vaticaans Concilie, was het ultramontanisme zowel als het conciliarisme voor een groot deel achterhaald. Sommige extreme tendensen van een klein deel van de aanhangers van het ultramontanisme, in het bijzonder die welke de Romeinse Paus, zelfs in zijn persoonlijke opinies, absolute autoriteit en virtuele onberispelijkheid toeschreven, overleefden echter en werden door de tegenstanders van de kerk instrumenteel gebruikt in hun propaganda voor het Vaticaans Concilie II.

Het debat dook opnieuw op tijdens het Tweede Vaticaans Concilie, en in de dogmatische constitutie Lumen Gentium werd de Kerk, de katholieke leer en het gezag van de paus, de bisschoppen en de kerkgemeenschap verder behandeld. De vraag over het gezag van de paus heeft grote invloed op de oecumenische toenaderingspogingen tussen katholieken, lutheranen en anglicanen.

	Werk in uitvoering
	Iemand is nog met dit artikel bezig. Kom later terug om het resultaat te bekijken.