Socrates

Beeld van Socrates in het Louvre

Socrates (ca. 469 v.Chr-399 v.Chr was een klassieke Griekse filosoof die beschouwd wordt als een van de grondleggers van de westerse filosofie, ondanks het feit dat hij zelf nooit iets op schrift heeft gesteld.

Zijn leer

Bijna alles wat we over Socrates weten is ons via Plato's dialogen bekend. Zelf schreef hij nooit iets op zodat we er een beetje het raden naar hebben of Plato en andere tijdgenoten ons een getrouw beeld leveren van deze merkwaardige figuur. Een van Socrates' bekendste uitspraken is Het niet onderzochte leven is niet waard om te leven. Met het doel om te weten te komen wat precies de reikwijdte was van de beweerde kennis van zijn gesprekspartners, vaak beroemde sofisten, legde hij hen genadeloos op het rooster. Zijn ironische uitspraak dat hij volgens het orakel van Delphi de wijste van alle mensen was omdat hij als enige 'wist dat hij niets wist' licht een tipje op van de sluier van zijn methode: hij bleef zo lang doorvragen tot zijn partner 'leeg' was (een tabula rasa) en trachtte dan de door de ziel vergeten kennis terug te vinden door 'herinnering'. Zijn werk vergeleek hij wel eens met dat van een vroedvrouw, doordat hij in essentie aanwezige kennis hielp om 'geboren te worden.' Die verloren gegane kennis had de ziel, voor hij incarneerde, opgedaan door het aanschouwen van de zuivere 'ideeën' of 'vormen'. Incarnatie wiste die kennis uit, en Socrates vond het de taak van de filosoof om die kennis van het Goede (de hoogste idee) terug te helpen vinden.

Socrates brak met de traditie van de natuurfilosofen en de sofisten. Hij nam niet de natuur en evenmin de retoriek als onderwerp van zijn filosofie, maar eerder de ethiek. Het goede, juiste leven en het nastreven van de deugd moesten centraal staan in het leven van een mens. Door zijn indringende, ironische manier van discussiëren (de 'socratische methode') kreeg hij echter zowel vijanden als bewonderaars. Hij werd ter dood veroordeeld wegens het niet eren van de goden en het bederven van de jeugd. Hij verkoos het drinken van de gifbeker in plaats van in te gaan op hulp van zijn vrienden en in verbanning te gaan.

Door zijn rol in de dialogen van Plato is Socrates bekend geworden voor zijn bijdrage op het gebied van ethiek, en het is deze 'platonische Socrates' die ook zijn naam leent aan concepten als 'socratische ironie' en de 'socratische methode' of elenchus. Dit laatste blijft een veelgebruikt instrument in discussies, waarin door het stellen van een reeks vragen beoogd wordt om fundamenteel inzicht te verkrijgen in het gestelde probleem. Het is ook Plato's Socrates, die een belangrijke en blijvende bijdrage leverde aan de epistemologie en de logica. Wie precies die historische Socrates was, en in hoeverre Plato zijn leermeester in de dialogen laat optreden om zijn eigen filosofie uit te leggen, is nu nog moeilijk te achterhalen. Het blijft een raadselachtige figuur.

Het Socratische probleem

Om zich een beeld te vormen van de historische Socrates zijn historici aangewezen op voornamelijk drie primaire bronnen: Aristophanes, Xenophon en Plato. Het probleem om uit de beschrijvingen van deze tijdgenoten iets met zekerheid te kunnen distilleren omtrent het leven en de methode van Socrates is echter zo heikel, dat het wel eens omschreven wordt als 'het Socratische probleem.' De echte Socrates blijft verborgen en we blijven aangewezen op interpretaties over zijn figuur en zijn leven, temeer omdat hij zelf nooit iets op schrift heeft gesteld. Behalve deze drie belangrijkste bronnen leveren commentaren van Aristoteles ook nuttige informatie op over de ongeschreven filosofie van Socrates.

Aristophanes

De vroegst bekende beschikbare bron is de toneelschrijver Aristophanes (ca. 450- ca. 386 v.Chr.) In zijn komedie 'De Wolken' uit 423 v.Chr. steekt hij de draak met de filosoof Socrates en stelt hem voor als iemand die een verderfelijke invloed uitoefent op de Atheense samenleving en geen respect heeft voor de goden.

Xenophon

De soldaat en historicus Xenophon (ca. 425 - ca. 386 v.Chr.) maakt in zijn Memorabilia melding van het feit dat hij 'nog nooit iemand had ontmoet die zo'n belang stelde in wat elk zijn metgezellen aan kennis bezat'. Het lijkt Plato's beeld van Socrates, als iemand die door middel van indringende dialoog zijn kennis wilde vergroten, te bevestigen. Xenophon schildert Socrates wel af als een praktische en hulpvaardige persoon, die hem onder meer adviseerde over de beste manier om geld te verdienen (Xenophon, Memorabilia 2.7) en een vermogen te beheren (Xenophon, Oeconomicus), wat afwijkt van de filosofische en de materieel onverschillige Socrates die Plato beschrijft. Hoogstwaarschijnlijk laat Xenophon hier Socrates optreden als spreekbuis voor bespiegelingen over dingen die hem zelf interesseerden. Ander werken waarin Xenophon Socrates vernoemt zijn Anabasis, Apologiee, Hellenica en Symposium. Wat zijn geloofwaardigheid vergroot is echter precies die nuchtere instelling als historicus en schrijver van Hellenica, dat de geschiedenis van Griekenland in de periode 411 - 362 v.Chr. bestrijkt. In dat opzicht valt het te verdedigen dat Xenophon als niet-filosoof in bepaalde opzichten een meer accuraat portret van Socrates heeft opgehangen dan Plato deed. Alleen is zijn Socrates wat te alledaags om het aannemelijk te maken dat hij na zijn dood de inspiratie vormde voor het schrijven van zoveel socratische dialogen.

Plato

Plato (424/3–347 v.Chr.) was ongeveer 25 jaar oud toen Socrates veroordeeld werd. Hij kwam net als andere jongelingen van zijn sociale klasse vaak in contact met Socrates en moet hem goed gekend hebben. Historici zijn het er over eens dat namen van personen, plaatsen en dateringen in zijn dialogen vaak overeenkomen met wat archeologisch en literair onderzoek opleverde. Het lijkt dus aannemelijk dat wanneer hij Socrates als hoofdfiguur laat optreden, de beschreven situaties en dialogen vrij goed aansluiten bij de realiteit, ook al zijn de dialogen zelf gedramatiseerd en literair bewerkt. Hier volgt echter niet uit, dat wat Plato schrijft over Socrates, een getrouwe weergave is van diens denkbeelden of dat het niet mogelijk is dat hij de figuur Socrates aanwendt om zijn eigen filosofische concepten vorm te geven en te verwoorden. Bij heel wat episodes uit het leven van Socrates was Plato niet aanwezig. Zo was hij niet op het zijn proces, en de kennis die hij had over de jeugd van Socrates moest ook tweedehands zijn.