Metrisch stelsel

Dit artikel valt onder beheer van Dorp:Maatdam.

Het metrieke stelsel of metrische systeem gebruikt de meter als rekeneenheid voor lengte, oppervlakte en inhoud, in tegenstelling tot het oudere systeem, dat met duimen, ellen en voeten werkte. Afstand, oppervlakte en inhoud hebben nu dezelfde basiseenheid, waardoor omrekenen veel eenvoudiger wordt.

Bestand:SI-metrication-world.png

Invoering van het metrieke stelsel in de wereld

Ontstaan

Het decreet van 18 germinal An III (7 april 1795) voorzag de invoering van het metrieke stelsel in de Franse republiek (waartoe ook de vroegere Oostenrijkse Nederlanden) behoorde), maar maakte dit systeem nog niet verplicht. Ervoor bezat elke stad een eigen systeem van standaardmaten vastgesteld door de magistraat. In 1798 werd de Bataafse republiek, samen met geallieerde en neutrale staten, uitgenodigd door de Franse regering om mee te helpen aan het standaardiseren van de nieuwe meeteenheden. De invoering ervan stuitte echter op veel problemen bij de praktische toepassing. De standaardmeter (le mètre des Archives) werd pas vervaardigd in 1799. Zolang alle lokale gebruikelijke lengtematen niet geconverteerd waren naar de nieuwe eenheid, bleef er chaos onder de burgers bestaan. Om hieraan tegemoet te komen richtte het Franse bestuur commissies op die conversietafels opstelde. Deze omzettingstafels werden in het begin van de 19de eeuw druk gebruikt. Maar de nederlaag van Napoleon in Waterloo in 1815 zette dit hele systeem opnieuw op de helling.

Op 21 augustus 1816 werd het metrieke stelsel ( het eenvormig stelsel van maten en gewigten) bij wet in het toenmalige Verenigd Koninkrijk der Nederlanden opnieuw ingevoerd. Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden omvatte Nederland, België en het Groothertogdom Luxemburg. Naast de verandering van maten en gewichten werd ook de gulden onder handen genomen: deze werd onderverdeeld in 100 centen. Eigenlijk was de invoering van het stelsel een herinvoering. Koning Willem I zag echter vooral het economische voordeel in van betere, uniforme maten en gewichten en trok zich van de revolutionaire oorsprong ervan niets aan. De wettelijke uitvoering werd met ingang van 1 januari 1820 van kracht in de praktijk gebracht, hoewel nog onverplicht. Eenzelfde structuur werd bij het tezelfder tijd gewijzigde Muntstelsel met nieuwe metrische munteenheden nagestreefd.

Het metrieke stelsel werd pas verplicht in het onafhankelijke België door de wet van 11 juni 1836, m.a.w tussen 1830 en 1836 was het metrieke stelsel niet meer verplicht in België. Deze wet werd bevestigd door de zogenaamde IJkwet van 1 oktober 1855.

Frankrijk, dat aan de oorsprong lag van het metrieke stelsel, maakte het pas officieel verplicht in 1837 gedurende de Julimonarchie.

Enkele andere landen volgden spoedig : Piëmont (1 januari 1850); Duitsland (1868); Oostenrijk (1871); Hongarije (1874).

De "Conventie van de Meter" werd op 20 mei 1875 aanvaard door een groot aantal landen : Argentinië, België, Brazilië, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Italië, Noorwegen, Oostenrijk-Hongarije, Peru, Rusland, Spanje, Ottomaans keizerrijk, Venezuela, Verenigde Staten, Zweden en Zwitserland.

Daarna voerde het ene land na het ander land het metrieke stelsel in : Roemenië (1883), Bulgarije (1888), Rusland (1918), Polen (1919), Joegoslavië (1919), Letland (1920), Litouwen (1920), Japan (1924), India (1947), China (1958).

Groot-Brittannië en het Gemenebest vormden een buitenbeentje. Driemaal probeerde men tevergeefs de Imperial Yard te vervangen door het metrieke stelsel, nl; in 1862, 1904 en 1911. Uiteindelijk kon de regering in 1965 toch de wet doordrukken, waarbij in 1975 het metrieke stelsel werd ingevoerd in Groot-Brittannië, Ierland, Canada, Zuid-Afrika, Australië en Nieuw-Zeeland.

Nog geruime tijd werden er afwijkende maten in de farmacie toegelaten in België en Nederland. Deze medicinale maten werden in Nederland tot 1870 gebruikt : het apothekerspond van 375 g was onderverdeeld in oncen, drachmen, scrupels en greinen. Dit gebruik werd in België afgeschaft met de wet van 31 mei 1885.

Huidige toestand

Het metrieke stelsel werd bijna overal ingevoerd. Alleen in Liberia, Myanmar en de Verenigde Staten wordt het metrische systeem nog steeds niet als wettelijke standaard erkend. Men hanteert in de VS nog het imperiale systeem (met o.a. mijlen, voeten, yards, inches). Dit leidt er soms tot opmerkelijke problemen. Voor veel specialistische apparatuur die men daar uit het buitenland betrekt en die wel metrisch is, moet men een apart stel werktuigen, sleutels, moeren enz. bij de hand hebben. In 1983 kwam een vliegtuig van Air Canada tijdens de vlucht zonder brandstof te zitten door hantering van het verkeerde systeem bij controle van de hoeveelheid kerosine. In 1999 is er zelfs een dure ruimtesatelliet, nl. de Mars orbiter, verloren gegaan omdat de software voor het ene stelsel geschreven was en de beoogde hoogte waar de satelliet naar toe gestuurd werd in het andere stelsel ingetypt werd.

Een van de meest in het oog springende verschillen tussen beide stelsels is dat het metrieke stelsel consistent veelvouden van 10 gebruikt: deci (1/10), deca (10), milli (1/1000), kilo (1000), enzovoort.

Verdere ontwikkelingen

In de bijna twee eeuwen sinds de herinvoering is het stelsel een aantal malen uitgebreid en aangepast. Vooral door de wetenschappelijke ontwikkelingen van de 19e en 20e eeuw kwam er behoefte aan veel nieuwe eenheden, bijvoorbeeld voor magnetische en elektrische verschijnselen. Helaas is de eenvormigheid die de oorspronkelijke opstellers op het oog hadden niet altijd bewaard gebleven, doordat er vaak vrij willekeurig eenheden in het leven geroepen werden die niet in het oorspronkelijke stelsel pasten. Een goed voorbeeld is de calorie. Dit is wel een metrische eenheid in de zin dat er met factoren 10 of 1000 gewerkt wordt (de kilocalorie kcal = 1000 cal) maar de eenheid was willekeurig gedefinieerd als de hoeveelheid warmte die nodig was om een gram water (een willekeurige stof) een graad te verwarmen. Dit is een typische ad hoc-eenheid. Later werd de calorie vervangen door de joule (1 cal = 4,1868 J) omdat deze beter te herleiden is tot een beperkt aantal basiseenheden (1 joule = 1 Nm = 1 kg m²/s²).

De basiseenheden die men eerst koos waren centimeter - gram - seconde. Dit wordt het cgs-stelsel genoemd. Er ontstonden echter twee versies van (het elektrische en het magnetische) en weer later werd besloten orde in de chaos te scheppen door andere basiseenheden aan te nemen: meter - kilogram - seconde - ampère. Ten slotte werd dit mksa-stelsel weer verder verfijnd door niet meer alle factoren 10 te aanvaarden maar te denken in factoren 1000. Dit is het huidige SI, dat in de EU de enige wettelijke standaard is. Alle eigenschappen en maten van producten die op de markt gebracht worden moeten uitgedrukt worden in dit stelsel.

Ongelukkigerwijze is vooral door de onwil van de kant van de VS -wetenschapsgrootmacht bij uitstek- om aan deze standaardisatie mee te doen nog steeds een verzameling eenheden in de wetenschap in gebruik die uit verschillende ontwikkelingsstadia van het eenhedenstelsel stammen. Zo ziet men naast elkaar voor druk P de psi (een niet-metrische eenheid), de torr en de atm ("ad hoc" metrisch), de bar (cgs) en (zelden) de SI-eenheid pascal (Pa).

Het metrieke stelsel werd niet ingevoerd bij de tijdmeting. Hier spreekt men nog steeds van 12 maanden, 365 dagen, 24 uur, 60 minuten en 60 seconden. Maar eenheden, kleiner dan een seconde, zijn wel decimaal : bv. 1/100e van een seconde.

Men kan de invoering van het metriek decimaal stelsel beschouwen als één van de belangrijke verwezenlijkingen van de Franse Revolutie.

Zie ook

Nederlands metriek stelsel
De meter

Referenties

• De Erfenis van de Franse Revolutie 1794-1814, catalogus van de tentoonstelling in de Galerij ASLK, Brussel (17 maart - 11 juni 1989)
• (fr) FAVRE (A.). Les origines du système métrique. Paris, Presses Universitaires de France, 1931. 242 pp.
• (fr) Le système metrique et le SI dans le monde
• (fr) Le systèmemmétrique devenu SI
• (fr) G. Bigourdan (1901) : Le système métrique des poids et mesures