Monisme (filosofie)

Een monisme is een filosofisch standpunt dat zegt dat er slechts één van iets is. Een veelvoud van dingen wordt dus ontkend. Dit is nog een vrij vage omschrijving en in de geschiedenis zijn er vele verschillende monismen geweest. De term werd geïntroduceerd door Christian Wolff (1679—1754).

Het begrip is vooral in gebruik in de ontologie. Om te beginnen kunnen we substantieel monisme onderscheiden van attributief monisme. Bij substantieel monisme zeggen we dat er slechts één zijnde is. Bij attributief monisme zeggen we dat er slechts één soort zijnde is.

Een voorbeeld van substantieel monisme is Parmenides' το εον (het zijnde). Voor Parmenides is de wereld één ondeelbaar en onveranderlijk iets, alle veranderingen die we waarnemen zijn schijn.

Een visie die wel attributief monistisch is, is die van de atomisten. Voor hen bestond de hele wereld uit atomen, kleine ondeelbare stukjes materie. Dit was tevens de eerste vorm van fysisch monisme (ook wel materialisme geheten): alles wordt teruggebracht tot materie. Er wordt in het bijzonder ontkend dat geest iets aparts zou zijn. Hiertegenover staat dan weer het psychisch monisme (ook wel idealisme geheten), waarbij men juist de zintuiglijke wereld ontkent en beweert dat alles zich slechts in onze geest afspeelt. Aanhanger daarvan was bijvoorbeeld bisschop Berkeley.

Een middenweg tussen fysisch en psychisch monisme vormt neutraal monisme. Een neutraal monist zegt dat alle verschijnselen weliswaar van één type zijn, maar een aan ons nog onbekend type, dat fundamenteler is dan dat van lichaam of geest. De aspecten lichaam en geest die wij van de wereld kennen zouden dan slechts uiterlijke manifestaties van dit type van gebeurtenis zijn. Denk hierbij als metafoor bijvoorbeeld aan een televisietoestel, dat zowel geluid als beeld voortbrengt, maar zelf geen van twee is.

Spinoza's Deus sive natura lijkt op een neutraal monisme. In zijn visie is het universum één geheel en alles is goddelijk. God ís het universum. Spinoza hangt geen attributief monisme aan! Alles is weliswaar één, maar het heeft oneindig veel aspecten. Wij kennen er daar maar een paar van (materie, geest), maar de wereld kan zich in principe op ontelbaar veel manieren aan ons manifesteren.

Spinoza zou waarschijnlijk toegestemd hebben zijn standpunt een neutraal monisme te noemen. Ook Leibniz' monadologie kan zo worden opgevat.

Ook in de Indische traditie kent men meerdere vormen van monistisch denken, waartoe o.a. de jnana yoga behoort. Deze vorm van yoga beoogt met een intens innerlijk onderzoek, gebaseerd op een combinatie van meditatie en analytisch denken, iemand tot de ontdekking te brengen dat zuiver bewustzijn louter gelukzaligheid is, en dat er nooit iets anders bestaan heeft dan dat. De wereld is in deze manier van denken en kijken slechts een betovering, als in een droom, en het doel van deze yoga is het ontwaken uit deze droom.

Monisme is een vorm van denken, dat lichaam en geest één geheel zijn. Het woord monisme is afgeleid van het Griekse woord μονος (monos) dat 1 betekent. In de Griekse geschiedenis waren er al filosofen die monistisch dachten.

Literatuur

• P. Edwards, Encyclopedia of Philosophy, MacMillan 1973.
• P.J. Zwart, Het wezen van het zijn (aard en opbouw van de natuur vanuit wetenschappelijk en filosofisch perspectief), Aula Paperback 169, 1988.