Hendrik Scholte

Hendrik Pieter Scholte (ook Hendrick Scholte) (Amsterdam, 25 september 1805 – Pella (Iowa), 25 augustus 1868) was één der initiatiefnemers van de Afscheiding van 1834.

Scholte’s ouders waren lid van de Hersteld Evangelisch-Lutherse Kerk, een rechtzinnige Nederlandse afscheiding van de Evangelisch-Lutherse Kerk. Zijn vader had een fabriek die kisten voor het vervoer van suiker vervaardigde, terwijl zijn familie zich in het algemeen met de raffinage van rietsuiker bezighield. Deze familie was welgesteld en op drieëntwintigjarige leeftijd erfde Hendrik Scholte het gehele vermogen. Hij gebruikte dit om in 1829 theologie te gaan studeren in Leiden, nadat hij in 1827 met zijn studie was begonnen aan het Atheneum Illustre in Amsterdam. Deze keuze voor Leiden was een gevolg van zijn overgang naar de Nederlandse Hervormde Kerk in 1827 of 1828. In 1832 studeerde hij af en werd predikant. In hetzelfde jaar trouwde hij met Sara Maria Brandt, dochter van een rijke suikerraffineerder. Nadat zij in 1845 was overleden, hertrouwde Scholte in 1846 met Mareah Krantz.

Hij was predikant in Genderen en Doeveren. Toen de Nederlandse regering greep trachtte te krijgen op het kerkelijk leven van de Nederlandse Hervormde Kerk ontstond hiertegen een protestbeweging die een rechtzinnig karakter had. Scholte speelde een belangrijke rol in het ontstaan van de Acte van afscheiding die het begin vormde van de Afscheiding van 1834. De afgescheidenen werden daarom wel Scholtianen genoemd, hoewel de aanduiding Cocksianen, naar Hendrik de Cock, de geschorste predikant van Ulrum, gebruikelijker was.

De overheid verbood de afgescheidenen om met meer dan twintig personen te vergaderen. Het verbod leidde tot grote spanningen: Hendrik Scholte werd herhaaldelijk bedreigd en in 1835 werden er zelfs militairen naar Almkerk gestuurd om godsdienstoefeningen van de afgescheidenen aldaar te verhinderen.

Scholte was de eerste predikant die bereid was om afstand te nemen van de naam „gereformeerd”. In 1839 werd zijn „Christelijk Afgescheiden Gemeente” door de overheid erkend. Dit bezorgde hem veel kritiek van andere afgescheidenen. In tegenstelling tot een groot deel van de afgescheidenen streefde Scholte niet zozeer naar herstel van de oude gereformeerde kerk met de Dordtse kerkorde, maar naar een van de staat onafhankelijke zuivere kerk. Desondanks besloot uiteindelijk het grootste deel van de afgescheidenen om ook de „vrijheid” aan te vragen, wat leidde tot de vorming van de Christelijke Afgescheiden Gemeenten. Deze vormden een kern van de later ontstane Gereformeerde Kerken in Nederland. De gemeenten die tegen het aanvragen van de „vrijheid” waren, vormden de zogenaamde kruisgemeenten.

Scholte was wegens zijn standpunten in het isolement geraakt, waarop hij besloot te emigreren. Nadat een plan om naar Nederlands-Indië te gaan op niets was uitgelopen, vertrok Scholte in 1847 met een groep van 850 medestanders naar de Verenigde Staten. Hij en zijn familie vertrokken het het stoomschip Calidonia, terwijl zijn volgelingen hem achterna reisden met vier veel tragere zeilschepen (13 dagen tegenover 60 dagen). Zij gingen wonen in Iowa, in het huidige Pella. Scholte bleef de leider van de groep en hielp mee met de uitbouw van het stadje. Hij stichtte twee fabrieken: een steenoven en een houtzagerij. Ook was hij politiek betrokken. In tegenstelling tot andere afgescheiden emigranten in Amerika sloot hij zich niet aan bij de Dutch Reformed Church, maar bleef zelfstandig. In 1855 werd de autoritaire Scholte echter uit zijn eigen kerk gezet, die zich vervolgens bij de Dutch Reformed Church aansloot. Scholtes woonhuis te Pella, het Scholte House, is nu een monument en museum.

Weblinks

• Afscheiding van 1834 op de website Thuis in Brabant
• Scholte op de website van het New Netherland Institute
• F. L. Bos, Hendrik Pieter Scholte, in: Biografisch Lexicon voor de Geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme 2 (Kampen: Kok, 1983), p. 390–393.