Kerstboom

Een versierde kerstboom.

Een kerstboom is een naaldboom die in de periode rond kerstmis versierd wordt met kaarsjes of lampjes, ballen, linten of strikken, eventueel „engelenhaar” en decoratieve figuren zoals engelen, sterren, rendieren of pakjes en een piek.

Periode

Het moment waarop de kerstboom wordt opgetuigd verschilt van streek tot streek en van religie tot religie. Kerstmarkten zijn er al in november.

Voor kerstbomen in huis geldt in België en Nederland vaak de ongeschreven regel dat deze pas na Sinterklaas (5/6 december) gezet wordt. Men kan de laatste jaren observeren dat de mensen hun kerstboom steeds vroeger gaan halen en plaatsen. Traditioneel bleef de kerstboom in Nederland tot met Driekoningen (6 januari) staan: sommigen vonden dat het ongeluk brengt wanneer men de kerstboom na die datum laat staan. Vaak wacht men niet meer tot 6 januari om de boom weg te ruimen. Vroeger was het gebruikelijk om de kerstboom pas op 24 december te zetten, maar bleef deze ook wel tot Maria Lichtmis staan (2 februari). In sommige landen is dit nog steeds zo.

Geschiedenis

Oorsprong van het gebruik

De geschiedenis van de kerstboom is ingewikkeld. Over waar en wanneer het gebruik van de kerstboom exact ontstond, bestaan verschillende meningen, maar het is vrij zeker dat deze ontstond uit voorchristelijke gebruiken.

Voorchristelijke gebruiken

Vaak wordt verwezen naar het joelfeest van de oude Germanen. Rond de periode van de winterzonnewende legden zij dennentakken op de openbare plaatsen en voor de huizen. Dat zag er nog helemaal niet uit als wat men nu een kerstboom zou noemen. De groene takken herinnerden aan de plantengroei die weer zou ontspruiten wanneer de zon weer krachtiger werd.

De Romeinen versierden hun tempels ter gelegenheid van de Saturnalia met altijdgroene takken. Saturnus was een god van de landbouw.

Een gelijkaardig gebruik bestond al bij de Egyptenaren. Rond de winterzonnewende, die zij zagen als het herstel van de zieke zonnegod Ra, plaatsten zij palmtakken in hun huizen. Dit symboliseerde voor hen de triomf van het leven over de dood.

Legenden over vroeg-middeleeuwse missionarissen

In Frankrijk vertelt men dat de Ierse missionaris Colombanus, die in 590 een klooster stichtte in de Vogezen, op een kerstavond met enkele monniken een oude naaldboom, die door de heidenen werd vereerd, met brandende toortsen en een kruis versierde. Colombanus kon de nieuwsgierigen die kwamen kijken, vertellen over de geboorte van Jezus en over het christendom. Verschillende personen namen zijn boodschap aan. Hierdoor zou het gebruik ontstaan zijn om jaarlijks naaldbomen met verlichting te plaatsen. Deze legende lijkt niet gebaseerd te zijn op historische feiten. Niet sparren of dennen maar eiken werden vereerd door de Gallische druïden. De oude Franse kronieken maken geen melding van met lichten versierde bomen.

Volgens de Vita Sancti Bonifatii zou Bonifatius, die het christendom verspreidde onder de Germanen, in 724 een heilige eik hebben omgehakt die aan de Germaanse god Thor (Donar) was gewijd. Hij wees op een naaldboom die daar vlakbij groeide en legde deze uit als symbool van vrede en van eeuwig leven.

Late middeleeuwen en reformatie

Een mogelijke oorsprong van de kerstboom zou ook te vinden kunnen zijn in de middeleeuwse feestdag van Adam en Eva, die op 24 december gevierd werd. Voor die gelegenheid werd het tafereel van Adam en Eva bij de boom in het paradijs graag door toneelspelers voorgesteld. Omdat er in de winter nauwelijks groene bomen te vinden zijn, koos men een spar of den. Men versierde deze met appelen om de vruchten voor te stellen die aan de boom in het paradijs hingen.

Daarna werd gegeten, en ook de appelen uit de ’paradijsboom’ werden opgegeten. Vele historici gaan ervan uit dat deze voorstelling van de boom in het paradijs vervormd werd tot de kerstboom.

Volgens een legende uit de streek rond Freiburg im Breisgau versierde de broederschap van bakkers in 1419 een boom met peperkoek, appelen, papier en geverfde noten. Of dit echt gebeurde, kan schriftelijk niet meer worden aangetoond.

De eerste versierde kerstboom waarvan we vandaag schriftelijk bewijs hebben, stond in Riga, Letland, in 1510.

Uit 1539 bestaan documenten, waaruit blijkt dat voor het ’munster’ (de kloosterkerk) van Straatsburg een boom werd opgesteld.^{punt 6}

In protestantse streken ging het verhaal dat Maarten Luther zelf de uitvinder was van de kerstboom. Op wandel tijdens de kerstnacht, was hij onder de indruk van de fonkelende sterren. Hij besloot om thuis een den te zetten en deze met kaarsen te verlichten, zodat de rest van het gezin ook van het mooie zicht kon genieten. Het verhaal is historisch echter onjuist. Door een gravure van Carl August Schwerdgeburth (1785–1878) en een ets van Gustav König, waarop Luthers gezin onder de kerstboom te zien was, verspreidde deze legende zich wijd en zijd.

Volgens een ordonnantie uit de Elzas in 1561 mocht elke burger maar één kerstboom hebben en mocht die boom maximum ’acht schoenen’ hoog zijn.

Het eerste bewijs van een versierde boom die binnenshuis stond, stamt uit een kroniek van een gildehuis in Bremen in 1570. Daarin is sprake van een kleine den of spar, waarin appelen, dadels, noten, krakelingen en papieren bloemen hingen. De kinderen van de gildeleden mochten op kerstdag de lekkernijen uit de boom schudden en opeten.

Uit het jaar 1597 is bekend dat een groep kleermakers in Bazel (Zwitserland) een groene boom met appelen en kaas versierden, deze in hun herberg opstelden en er vervolgens van aten.

Vanuit de gildehuizen en beroepsverenigingen kwam de kerstboom langzaam in de privéhuizen terecht.

In de 17e en 18e eeuw verspreidde het gebruik zich van stad tot stad, maar nog niet op het platteland.

Algemene verspreiding

In Engeland was koningin Charlotte, de uit Duitsland afkomstige gemalin van koning George III, voor zover bekend de eerste die een kerstboom liet zetten voor het kerstfeest op Windsor Castle in het jaar 1800.

Christmas Tree at Windsor Castle, door J. L. Williams, supplement bij The Illustrated London News, 1848.
Courtesy of British Library Board

In Frankrijk werd gravin Helene zu Mecklenburg, die getrouwd was met de Franse prins Ferdinand Philippe d'Orléans, bij het volk populair door het invoeren van de Duitse kerstboom omstreeks 1840.

Prins Albert, de Duitse gemaal van de Britse koningin Victoria, liet toe dat in 1848 in The Illustrated London News een paginagrote prent verscheen van de koninklijke familie rond de kerstboom. Als gevolg daarvan wilden velen thuis ook een kerstboom, zelfs aan de Amerikaanse oostkust.

De opkomst van de kerstboom in Nederland hangt samen met de duizenden Duitse immigranten in Amsterdam in de 19e eeuw. Via advertenties in Amsterdamse kranten werd het gebruik al snel in heel Nederland bekend.

Rond de helft van de negentiende eeuw gingen protestantse dominees in Nederland het gebruik van de kerstboom bevorderen, omdat zij dit een mooi symbool vonden om de christelijke boodschap te verkondigen. Vooral O. G. Heldring, een voorman van het Réveil, was een enthousiast promotor van de kerstboom.

Vanaf 1841 werden in Nederland heel wat zondagsscholen opgestart. Vele kinderen kwamen via de zondagsschool voor het eerst in aanraking met een kerstboom.

De Duits-Franse oorlog van 1870 was een factor in de verspreiding van de kerstbomen. Op aanwijzing van de Duitse legerleiding werden kerstbomen in de loopgraven geplaatst als een teken van verbondenheid met de familie thuis. Diegenen die het gebruik nog niet van thuis kenden, kwamen er zo mee in contact.

Later droeg ook de Eerste Wereldoorlog ertoe bij de kerstboom internationaal te verspreiden. Britten, Canadezen en Australiërs konden in 1914 in Frankrijk de gezelligheid van de verlichte kerstbomen observeren bij hun Duitse tegenstanders.

Nadat de kerstboom aan populariteit won, begonnen ook katholieken in Nederland rond de helft van de 20e eeuw een kerstboom te zetten naast het traditionele kerststalletje.

Pas in 1982 werd voor het eerst een kerstboom geplaatst op het Sint-Pietersplein van het Vaticaan. Paus Johannes Paulus II kende dit gebruik reeds uit Polen. Vanaf 1983 begon men jaarlijks uit een andere streek een kerstboom aan het Vaticaan te schenken.

Commercialisering

In 1882 kwam Edward Johnson, de assistent van Thomas Edison, op het idee om elektrische verlichting te maken voor kerstbomen. Vanaf 1890 volgde een massaproductie van kerstverlichting.

Kerstbomenverkoop

Kerstboom in The White House in 1994

Vroeger werden kerstbomen vooral op straat verkocht. Dit is voor een groot deel verschoven naar grootwinkelbedrijven en tuincentra. Het verkopen van kerstbomen via internet begint ook steeds populairder te worden.

Tuincentra en grootwinkelbedrijven gebruiken kerstbomen tegen gunstige prijzen om bezoekers naar hun winkel te trekken. De winst wordt niet gemaakt op de kerstbomen, maar vooral op de versiering in en om de kerstboom.

Uit milieuoverwegingen maken adoptie-, huur- of statiegeldbomen opgang. De bomen (met kluit) worden gehuurd en kunnen na de kerstdagen weer ingeleverd worden, waarna ze herplant worden.

Het gros van de kerstbomen in België en Nederland komt uit Scandinavië en de Ardennen.

Boomsoort

De meest populaire kerstboom is de fijnspar, Picea abies. Ook andere soorten uit de geslachten Zilverspar, Spar, Pinus en Pseudotsuga zijn in gebruik als kerstboom. In het kerstlied is O, Tannenbaum vertaald als O, dennenboom, wat voor een boomkenner verkeerd kan lijken. Wanneer de naalden afzonderlijk staan, noemt men de naaldboom tegenwoordig een spar, en wanneer de naalden bij elkaar staan, noemt men het een spar. Het woord „den” wordt tegenwoordig gebruikt voor bomen van het geslacht Pinus, die ook bekend stonden als „pijnboom”. Het woord „pijnboom” wordt nauwelijks nog gebruikt. Taalkundig historisch werden de woorden „spar” en „den” allebei gebruikt voor verschillende soorten naaldbomen.

Kunstkerstboom

Naast de echte kerstboom bestaan er ook kunstkerstbomen, die vooral in tuincentra te koop zijn. Dergelijke bomen zijn meestal opgebouwd uit een metalen frame en vlamvertragende kunststof. Bij sommige varianten is verlichting al mee ingebouwd: de punten van de takken zijn dan lichtjes. Er worden nu ook spuitbussen verkocht met naaldbomengeur, om zo iets meer de illusie te wekken van een ’echte’ boom.

Versiering

Een kerstboom wordt gewoonlijk versierd, bijvoorbeeld met kerstboomverlichting, vaak slingers van lampjes die om de boom gewikkeld worden; kerstballen en andere versiersels; een piek, ster of engel op de punt van de kerstboom. Slingers, strikken en zogenaamd ’engelenhaar’.

Het is gebruikelijk om de cadeautjes onder de kerstboom te leggen.

Vaak wordt de kerstboom, vooral bij katholieken, nu gecombineerd met een kerststal. Sommigen plaatsen een heel kerstdorp uit aardewerken miniatuurhuisjes.

Kerstboomverbranding

In het begin van het nieuwe jaar worden tijdens een kerstboomverbranding in veel Nederlandse en Vlaamse gemeenten de kerstbomen verbrand. Vooral jongeren verzamelen dan kerstbomen en leveren ze in op een bepaalde plaats. Vervolgens worden de kerstbomen op een avond in het bijzijn van de brandweer aangestoken en verbrand. Deze traditie is in oorsprong verwant aan gebruiken zoals het verbranden van het joelblok.

Trivia

De zendmast in IJsselstein als kerstboom.

• In de kerstperiode is bij IJsselstein jaarlijks de vorm van een kerstboom te zien doordat men lichtjes in de daar aanwezige zendmast bevestigd. De kerstboom heeft het predicaat ’grootste kerstboom ter wereld’, en is zodanig vermeld in het Guinness Book of Records. Dit doordat het hoogste punt van de toren 366,8 meter is. In 2017 sloeg de bliksem in de toren voor de lichtjes ontstoken konden worden. De verlichting raakte hierdoor onklaar, met als gevolg dat er dat jaar geen kerstboom te zien was.

• In 2009 baarde de Haagse Hogeschool opzien met een maatregel om dat jaar voor het eerst geen kerstboom te plaatsen, vanwege het ’internationale karakter en de diversiteit’ binnen de school. De school vond een kerstboom ’redelijk gerelateerd (…) aan een christelijk feest’ en hing alleen slingers en lampjes op, naar het thema ’licht en warmte’, dat volgens de directie door iedereen op zijn eigen manier kan worden ingevuld.

Weblinks

• Hans Christian Andersen, Het sparreboompje sprookje

  (en) Christmas, in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )

WikiWoordenboek

Zoek kerstboom op in het WikiWoordenboek.

  Vrije mediabestanden over Christmas tree op Wikimedia Commons

Verwijzingen

Kerstmis

Oorsprong & religie: Jezus • Geboorte Jezus (Lucas 2) • Kerstster • Wijzen uit het oosten • Kerstcyclus • Advent • Kerstavond • Kerstnachtdienst • Eerste kerstdag • Tweede kerstdag • Joelfeest • Jul Kerstversiering: Kerstboom • Piek • Kerstbal • Engelenhaar • Kerstboomverlichting • Kerstkrans • Kerststal • Kerstdorp • Kerststuk • Kerstverlichting Kerstliederen: Kerstmuziek • Stille Nacht • Nu zijt wellekome • We wish you a merry Christmas • O dennenboom • Jingle Bells • Overzicht van kerstmuziek Kerstliteratuur: A Christmas Carol Activiteiten: Kerstborrel • Kerstmarkt • Kerstdiner • Kerstnachtdienst • Kerst-Koren-Festival • Kerstconcert • Kersttoespraak Kerstgebruiken: Kerstkaart • Kerstman • Kerstpakket • Kerststol • Kerststronk • Kerstgebruiken wereldwijd

 

artikel in bloei