Zaad (plant)

Zie ook : zaad (doorverwijzing), voor andere betekenissen van "zaad".

---

De opengesprongen doosvrucht met zaden van
het akkerviooltje (Viola arvensis).

Uit een zaad kan een nieuwe plant groeien, en het bestaat uit een kiempje met voedingstoffen en :

• een pluimpje dat gevormd wordt door een stengeltje en opgevouwen bladeren of
• één of meer zaadlobben en
• soms een hoofdwortel en
• een zaadhuid.

Vaak wordt in het normale spraakgebruik gesproken van zaden, terwijl het eigenlijk vruchtjes zijn.
Zo wordt bij de composietenfamilie vaak gesproken van zaden (andijviezaad, zonnebloempitten enz.), terwijl het vruchtjes zijn waarin één zaad zit.

Zaadplanten (Phanerogamen)

De Eerste Afdeling van zaadplanten : naaktzadigen (Gymnospermen). De zaadknoppen zitten niet in een vruchtbeginsel (de zaden niet in een vrucht).

De Tweede Afdeling van zaadplanten: bedektzadigen (Angiospermen). De zaadknoppen zitten in een vruchtbeginsel (de zaden in een vrucht opgesloten).

Bij de eenzaadlobbigen (monocotylen, Eerste Klasse) zit het reservevoedsel in het endosperm (kiemwit) en wordt het pluimpje omgeven door een pluimschede (coleoptyl). Er is geen hoofdwortel aanwezig maar verspreide vaatbundels. De kiem heeft één blad of zaadlob. De stengel is meestal niet-houtig, de bladen meestal lijnnervig en het grondtal der bloemdelen is bijna altijd 3.

Bij de tweezaadlobbigen (dicotylen, Tweede Klasse) is meestal het reservevoedsel uit het endosperm overgegaan in twee zaadlobben (cotylen) óf twee bladen, maar bij sommige plantensoorten kan het ook nog in het endosperm zitten. Het endosperm is vaak rijk aan zetmeel (maïs), olie (koolzaadolie) en eiwitten (erwt, boon). Het zaad wordt omgeven door een meer-of-minder-dikke zaadhuid en is afkomstig uit het vruchtbeginsel. De zaadhuid bij een appel is leerachtig, maar bij bramen of rode bessen versteend. Verder heeft het zaad een navel (hilum), waarmee het aan de zaadlijst heeft vastgezeten en een kiemopening (poortje of micropyle), waardoor het worteltje van het kiempje bij de kieming naar buiten komt. Aan de andere kant van de navel zit de plaats waar de vaatbundel (chalaza) eindigt. De bladen zijn meestal hand- of veernervig en het grondtal der bloemdelen bijna altijd 5, 4 of 2.

Aan sommige zaden zit een zaadmantel of zaadrok, een vlezig (fruitachtig) omhulsel of aanhangsel. Het gaat hier om een uitgroeisel van het zaad of de zaadsteel. De wetenschappelijke term is "arillus".
Tweezaadlobbigen hebben de volgende onderverdeling :

• Onderklasse I : Choripetalen (met losbladige bloemkroon of zonder bloemkroon).
• Onderklasse II : Sympetalen (met vergroeidbladige bloemkroon).

Natuurlijke verspreidingswijze van zaden

Zaden kunnen op een natuurlijke wijze worden verspreid door dieren, wind, water of door de mens. Ook kunnen de zaden mechanisch verspreid worden.

Wind

Verspreiding door de wind wordt anemochorie genoemd, echter deze term is niet algemeen bekend. Door speciale aanhangsels aan de vrucht, het zaad of zaadvormen kan de wind het zaad verspreiden. Zo zit bijvoorbeeld aan de vrucht van de paardenbloem een soort parapluutje, het vruchtpluis of pappus. De pappus is in feite de bloemkelk en kan de vorm van pluis, een kransje van schubben of een soort kroontje aannemen Het vruchtpluis zit vast op een steeltje (het rostrum), daaronder zit de piramide en het vruchtlichaam. Dit laatste heeft ribben en bevat veelal stekels aan de bovenkant.
Ook zijn er veel soorten gevleugelde vruchten zoals bij de Hollandse linde (Tillia europea (x)).
Zeer fijn zaad zoals bij Tabak, Orchidee of Bremraap wordt ook door de wind verspreid.

Dieren

Verspreiding door dieren wordt zoöchorie, door de mens anthropochorie en door mieren myrmecochorie genoemd, echter ook deze termen hebben geen algemene bekendheid. Vogels dragen in belangrijke mate bij aan de verspreiding van zaden door het eten van bessen en andere soorten vruchten en door het verslepen van noten. Er zijn zelfs zaden van sommige plantensoorten die eerst door het maagdarmkanaal van een vogel gegaan moeten zijn alvorens te kunnen kiemen.

Ook zoogdieren en reptielen verspreiden zaden door het eten van bessen, het verslepen van noten of het in hun vacht meenemen van klitten of zaden. De zaden van kleefkruid hechten zich makkelijk aan veel materialen.

Doordat aan sommige zaden een mierenbroodje zit worden deze door mieren versleept.

Door de plant zelf

Verspreiding door de plant zelf wordt ook wel autochorie genoemd.

• Mechanisch. Bij de reuzenbalsemien, Geranium en het springzaad (Impatiens) springen de zaaddozen bij aanraking zodanig open dat de zaden weggeschoten worden. Bij viooltjes, Euphorbia's springt de doosvrucht open bij droogte en worden de zaden weggeslingerd.
• Fysiologisch. Bij de springkomkommer worden (bij aanraking) de zaden weggespoten.

Water

Verspreiding door water ofwel hydrochorie.

• Nautohydrochoren. Sommige zaden kunnen makkelijk blijven drijven door luchtholten in de wand of een waterdichte wand en kunnen langs oevers tot ontkieming komen. Bij overstromingen komen de zaden verder landinwaarts terecht.
• Ombrohydrochoren. De verspreiding gebeurt door spatwater van opvallende regendruppels.

Wateropname

Zaad kan actief en passief water opnemen. Bij sommige zaden kan door de gehele zaadhuid water opgenomen worden. Bij andere zaden zijn er speciale plekken in de zaadhuid. Soms moet de zaadhuid eerst beschadigd worden alvorens het zaad water kan opnemen. In deze fase is de wateropname passief. Met de opname van water (imbibitie) begint de kieming en gaat het zaad als het nog kiemkrachtig is actief water opnemen.

Culinair

Sommige zaden zijn eetbaar en worden gebruikt voor het verfraaien van onder andere salades, broodjes zoals pistolets en kaiserbroodjes. Ook wordt er soms olie onttrokken van deze zaden. Enkele bekende eetbare zaden zijn:

• Gewone tarwe
• Sesam
• Maanzaad

Zie ook

• Sporenplanten (Cryptogamen).

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Seeds op Wikimedia Commons.

Externe links

• Rijksuniversiteit Groningen - Digitale zadenatlas