Max Havelaar (boek)

Max Havelaar
Omslag eerste druk 1860
Omslag eerste druk 1860
Oorspronkelijke titel
Auteur(s)	Multatuli
Land	Nederland
Taal	Nederlands
Reeks/serie
Genre	tendensroman
Uitgever	J. de Ruyter K.H. Schadd G.L. Funke Uitgevers-maatschappij Elsevier Van Munster en Zonen Edmonston Bas Lubberhuizen
Medium	Print
Verfilming	Max Havelaar

Max Havelaar is een boek van Multatuli (pseudoniem van Eduard Douwes Dekker), geschreven in 1859 in Brussel en voor het eerst gepubliceerd in 1860. De roman verhaalt over een man die ageert tegen het corrupte, indirecte regeringssysteem van Nederlands-Indië, dat de lokale elite vaak zijn gang liet gaan. Het werk heeft een grote invloed gehad op zowel de Nederlandse literatuur als de Nederlandse koloniale politiek. Max Havelaar geldt als een van de belangrijkste werken uit de canon van de Nederlandse literatuur. Het boek is in meerdere edities uitgegeven en werd in 1976 verfilmd. Max Havelaar is in meer dan 40 talen uitgegeven en wordt onder meer in Indonesië veel gelezen.

Achtergrond

Multatuli schreef Max Havelaar in vier of vijf weken, van ongeveer half september 1859 tot uiterlijk 13 oktober, als een aanklacht tegen het misbruik van het cultuurstelsel, tegen herendiensten, en tegen plichtsverzuim door Nederlandse ambtenaren in Nederlands-Indië. Tot Dekkers frustratie werd het werk als zodanig niet serieus genoeg genomen maar het boek maakte van Multatuli meteen een bekende schrijver.

Cultuurstelsel

De politieke heerschappij over Nederlands-Indië was in het begin van de negentiende eeuw van de Vereenigde Oostindische Compagnie overgegaan naar de Nederlandse regering. Om de winst te vergroten was het cultuurstelsel ingevoerd, een serie maatregelen die de planters in staat stelde waardevolle landbouwproducten te verbouwen, in plaats van alleen voedingsmiddelen zoals rijst. Daarbij werd een belastingstelsel ingevoerd waarvan de ambtenaren volgens een commissiesysteem werden beloond. De inlandse vorsten kregen zogenoemde cultuurprocenten. Als hun gebied meer opbracht voor Nederland, kregen de inlandse vorsten meer uitbetaald. Dit leidde tot sterke uitbuiting van de inheemse bevolking door de inlandse vorsten. Daarboven kwamen nog de hoge landrenten en de herendiensten waarvan de inlandse vorsten, het gouvernement maar ook nog vele corrupte beambten misbruik maakten. De combinatie veroorzaakte een wijdverbreide corruptie, die resulteerde in grote armoede en hongersnood onder de inheemse bevolking. Dekker schreef Max Havelaar uit protest tegen deze koloniale maatregelen. En hoewel hij onbekend was als auteur ten tijde van publicatie, wist hij met zijn boek bij Nederlanders het bewustzijn op te roepen dat de weelde die zij genoten het resultaat was van menselijk lijden in andere delen van de wereld.

Eerherstel na ontslag

Naast de aanklacht was er nog een ander motief voor Multatuli om dit boek te schrijven. Na zijn ontslag als assistent-resident in Nederlands-Indië was Multatuli tot armoede vervallen. Hij hoopte op eerherstel en een nieuwe ambtelijke functie in de kolonie. Hij was zelfs bereid van publicatie af te zien, indien door de toenmalige regering aan zijn "wensen" zou worden voldaan. In een brief aan zijn vrouw Tine gedateerd 20 november 1859 licht hij dat toe. Die wensen hielden onder andere in dat hij op Java tot resident werd benoemd, herstel van zijn diensttijd zodat hij gewoon pensioen zou krijgen over die jaren, een ruim voorschot en hij wilde benoemd worden in de orde van de Nederlandse Leeuw.

Dat lintje zag hij vooral als eerherstel en als een blijk van erkenning. In de onderhandelingen werd Dekker "eene convenable betrekking" aangeboden in West-Indië, in ruil voor het achterhouden van het boek. Dat was Dekker niet genoeg. In een brief aan koning Willem III schreef Dekker dat hij het aanbod afgewezen heeft.

Ook door anderen (onder wie van Lennep) werd gepoogd Dekker een functie toe te spelen om zo de publicatie te voorkomen.

Titel en uitgaven

zie ook Uitgeefgeschiedenis van Max Havelaar

Bestand:Titelpagina vijfde druk.jpg

Titelpagina van de vijfde druk, 1881

Bestand:Aglaja - Modetijdschrift - Gebonden jaargangen - Dutch fashion magazine, 1848-1850, 1853.jpg

Mode- en handwerktijdschrift Aglaja. In de roman laat Sjaalman als bediende op een boekverkoping ingebonden jaargangen van dit tijdschrift op de grond vallen, zodat Droogstoppel hem niet in dienst neemt.

Het boek droeg oorspronkelijk een dubbele titel: Max Havelaar, of De koffijveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij bij uitgeverij J. De Ruyter te Amsterdam in 1860.

In het boek is weinig over koffie en koffieveilingen te vinden en nog minder over de Nederlandsche Handel-Maatschappij. Daar waren al snel klachten over van lezers in die tijd. Multatuli had vele redenen om voor deze ondertitel te kiezen.

Zo was het in de negentiende eeuw gebruikelijk om een ondertitel te gebruiken en deze is gebruikt om de ironie van Multatuli naar voren te brengen. De lezer werd op het verkeerde been gezet en bleef met de vraag zitten of dit werk wel of geen fictie was. In het boek komt deze ironie verder naar voren doordat ook Droogstoppel erdoor werd misleid. Hij schreef dat het boek de koffijveilingen van de Nederlandsche Handel-Maatschappy zal gaan heten, een onderwerp dat hem zeer interesseert, maar gaandeweg merkte hij dat het boek daar niet over gaat. Een andere reden is dat voor Dekker de Nederlandsche Handel-Maatschappij symbool stond voor de onderdrukking en uitbuiting van de Javaan en de koloniale politiek. In de tijd dat het werk geschreven werd, was er veel te doen rondom koffie en Multatuli speelde in op de actualiteit.

Multatuli wilde gelezen worden en greep daarvoor elk middel aan: de ondertitel trok de aandacht en verleidde lezers om het boek aan te schaffen en te lezen.

Verhaal

Max Havelaar bevat raamvertellingen en minstens twee hoofdthema's, waarvan het ene min of meer losstaat van het andere. Het verhaal wordt verteld door drie vertellers: Droogstoppel, Stern en Multatuli. Het is dankzij deze structuur een typisch voorbeeld van een dubbelroman.

Droogstoppel

In het begin is Droogstoppel aan het woord, het prototype van een benepen, gierig man zonder een greintje fantasie, die erg ingenomen is met zichzelf. Droogstoppel ontmoet na vele jaren een voormalige schoolgenoot, Sjaalman (een alter ego van Multatuli), die hem vraagt een manuscript uit te geven. Droogstoppel laat dat werk doen door de Duitse stagiair Ernest Stern.

Dit eerste deel waarin Droogstoppel het woord neemt vult vijf hoofdstukken uit het handschrift. Later komt Droogstoppel nog een paar keer aan het woord, volgens eigen zeggen om het boek een solide voorkomen te geven. Deze delen zijn korter: een keer twee hoofdstukken en twee keer een hoofdstuk. In de hoofdstukindeling van Van Lennep neemt Droogstoppel midden in een hoofdstuk de pen over.

Stern

Dan is er het verhaal geschreven door Stern, het belangrijkste deel van het boek, dat in grote lijnen de werkelijke belevenissen volgt van Max Havelaar (zoals Dekker hier wordt genoemd) als assistent-resident in Nederlands-Indië.

Dit deel is weer een raamvertelling, want in een aantal hoofdstukken vertelt Havelaar zijn voorgeschiedenis, onder andere op Sumatra en de parabel van de Japanse steenhouwer, oorspronkelijk van Wolter Robert van Hoëvell (1812-1879). Die wenst zich niet te schikken in zijn nederige lot en krijgt de kans via een aantal identiteitswisselingen steeds hogerop te komen. Hij verandert zelfs in de regen, en in de rots waarin hij had gehakt — "doch tevreden was hij niet". Ten slotte keert hij terug in zijn oude beroep. Het is een verhaal met een duidelijke moraal: ambitie maakt ongelukkig, tevredenheid werkt beter dan verlangen.

Naast de geschiedenis van Havelaar bevatten de Stern-episodes ook vele andere uitweidingen, zoals het beroemde verhaal van Saïdjah en Adinda, de avonturen van een onderdrukte Javaan. Dit is een felle aanklacht tegen de uitbuiting van de Javanen, de uitzichtloosheid van het leven van het volk en het werkeloos toezien van de autoriteiten die lezers vanaf de verschijning van het boek sterk heeft aangesproken. Dekker vergelijkt het verhaal met De hut van Oom Tom: een gefantaseerde roman met de belevenissen van onderdrukte personen, die veel meer indruk maakt dan een waarheidsgetrouwe, maar droge beschrijving van de onderdrukkingen.

Multatuli werd vaak aangevallen om zijn haast terloopse opmerkingen over de koloniale krijgsmacht. Maar juist hier liet Dekker zijn twijfels over het koloniale beleid zo overduidelijk zien.

Multatuli

Aan het einde van het voorlaatste hoofdstuk neemt de schrijver, met het pseudoniem Multatuli, zelf het woord. Hij bedankt Stern vriendelijk voor zijn schrijfwerk. Hij scheldt Droogstoppel uit (ellendig produkt van vuile geldzucht en Godslasterlijke femelarij) en beveelt hem te verdwijnen. Nu komt een aanklacht tegen de beschreven corruptie en de reden waarom het boek geschreven werd. Uiteindelijk schrijft Multatuli een opdracht aan het staatshoofd, koning Willem III. Hij waarschuwt de koning voor wat er in zijn naam gebeurt in het rijk van Insulinde, de "gordel van smaragd".

Een toneelspel als motto

Als "motto" fungeert een Onuitgegeven toneelspel waarin Lothario – hoewel onschuldig – veroordeeld wordt tot ophanging omdat hij schuldig zou zijn aan eigenwaan. Met dit motto verwees Dekker naar de mensen die hem zouden verwijten zelfingenomen te zijn, wanneer hij zich in Max Havelaar vrij pleitte van schuld. In een brief meldde Dekker daarover aan Tine:

De naam Lothario is door Dekker ontleend aan Goethes Wilhelm Meisters Lehrjahre. Lothario, door Goethe opgevoerd als prototype van een edel mens, wordt onterecht beschuldigd. Hij zou ein liederlicher junger Edelmann zijn. Wilhelm gaat naar Lothario toe om hem eens duchtig de "waarheid" te zeggen. Maar Wilhelm komt er uiteindelijk achter dat hijzelf de schuldige is. De overeenkomsten met de edele Havelaar, die ook onterecht beschuldigd en veroordeeld wordt, zijn overduidelijk.

In het "onuitgegeven Tooneelspel" wordt Lothario beschuldigd van het vermoorden en inzouten van Barbertje. Zonder enig bewijs, neemt de rechter dit voor waar aan: "Daaraan heeft hij zeer verkeerd gedaan". De echo van dat "zeer verkeerd gedaan" is te vinden aan het eind van hoofdstuk acht in het boek: Daaraan zou hy zeer verkeerd hebben gedaan., en ook in hoofdstuk dertien: Omdat ik hem te Natal zo gekontrarieerd had, waaraan ik dan ook, voegde men eraan toe, zeer verkeerd had gedaan.

Als de beschuldigde zich verdedigt en vraagt om getuigen, die kunnen bevestigen, dat hij een edel mens is, wordt hij beschuldigd van "eigenwaan". Wanneer het vermeende slachtoffer komt getuigen, dat Lothario een goed mens is, blijkt de beschuldiging van moord weliswaar onterecht, maar de "eigenwaan" blijft, en ook daar staat de doodstraf op. De rechter is enkel uit op een veroordeling.

De veroordeling op grond van hoogmoed is ontleend aan Nathan der Weise van Lessing. In de laatste zin van het toneelspel verwijst Dekker rechtstreeks naar dit drama. Er zijn heel veel meer overeenkomsten dan enkel dat: de hele scène in het toneelstukje is in feite geplagieerd. Wel is elke verwijzing naar religie door Dekker eruit verwijderd.

Het tafereel is te vinden in het vierde bedrijf, tweede toneel, van Nathan der Weise. Daar wordt de rechter een hypothetische casus voorgelegd: een joodse man heeft zich ontfermd over een meisje, dat wees was geworden. Hij heeft het kind in alle deugd opgevoed, maar niet in de Christelijke leer. Juist dat is dus het halsmisdrijf. Maar eigenlijk gaat het over Nathan en zijn pleegdochter.

Zeker nu het een jood betreft: een christen tot geloofsafval brengen... dan is de brandstapel nog niet eens genoeg straf. De tegenwerping, dat het meisje het zonder zijn hulp niet had overleefd, die wordt weggewuifd met: Thut nichts! Der Jude wird verbrannt.

Ook in dit stuk beroemt de beklaagde zich op zijn braafheid, net zo is hier een "vreemdeling" geadopteerd. Zoals de naam "Barbertje" al aangeeft, want mogelijk afgeleid van het Griekse "barbaros".

Buiten dit is er nog een ander stuk van Goethe: Faust waaraan de naam "Barbertje" ontleend zou kunnen zijn. Bärbelchen heet daar het meisje, zij is het mikpunt van haar omgeving, want zij is ongehuwd zwanger en de "vader" van haar kind heeft haar verlaten. Ook hier is sprake van onterechte verachting door omstanders. Bij Multatuli wordt evenwel niet het meisje bedreigd, maar is haar beschermer degene, die moet vrezen voor zijn leven, op grond van een vals gerucht.

De argumentatie van de rechter is zo absurd, dat geen lezer de ironie, die erin verscholen ligt, zal kunnen missen. Soortgelijke redeneringen vindt men ook elders in Max Havelaar, als Droogstoppel en Wawelaar op dreef zijn.

Telkens is hier de tegenstelling tussen waarheid, eerlijkheid en medemenselijkheid tegenover schijnheiligheid en gevoelloosheid. En deze tegenstelling is te vinden in het hele boek.

Zie ook Barbertje

Waardering

Bestand:Max Havelaar - Aanklacht Multatuli- Ab Gietelink & Theater Nomade.webm

Aanklacht Multatuli in toneelstuk door Ab Gietelink

In de eenentwintigste eeuw wordt Max Havelaar nog steeds gerekend tot de belangrijkste literaire werken uit de Nederlandse literatuur en nog steeds veel gelezen. De verfilming (Fons Rademakers, 1976) van het boek heeft ervoor gezorgd dat de roman bij een nieuw publiek weer onder de aandacht werd gebracht. In Nederland werd in 1988 het keurmerk Max Havelaar opgezet voor koffie die eerlijk verhandeld is. In 2007 maakte toneelregisseur Ab Gietelink een toneelstuk over Max Havelaar.

Vrijwel jaarlijks verschijnen nieuwe drukken. In 2002 werd het boek door leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde op plaats 1 gekozen in de Canon van de Nederlandse letterkunde. In 2007 koos het ‘Nederlandse publiek’ het boek als derde in de door NRC Handelsblad georganiseerde verkiezing van het beste Nederlandstalige boek ooit.

Bronnen

• Garmt Stuiveling (1985) over 'Multatuli.' in G.J. van Bork en P.J. Verkruijsse (red.), De Nederlandse en Vlaamse auteurs van Middeleeuwen tot heden, met inbegrip van de Friese auteurs. Weesp: De Haan, p. 401-404.
• Dik van der Meulen, Multatuli, leven en werk van Eduard Douwes Dekker. Sun, Amsterdam, 2002. ISBN 90 5875 202 X
• K. ter Laan, K. ter Laan's Multatuli-encyclopedie. SDU, Den Haag, 1995. ISBN 90 12 08181 5
• Multatuli, Volledige werken. 25 delen. Van Oorschot, Amsterdam, 1951-1995.
• Digitale tekstbron Werken van

Multatuli bij de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (dbnl)

• Multatuli, Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. Historisch-kritische uitgave, verzorgd door A. Kets-Vree. 2 delen. Van Gorcum, Assen / Maastricht, 1992. ISBN 90 232 2690 9
• A.L. Sötemann, De structuur van Max Havelaar. 2 delen. Wolters Noordhoff, Groningen, 1966.
• E.M. Beekman, Paradijzen van weleer. Koloniale literatuur uit Nederlands–Indië 1600-1950. Prometheus, Amsterdam, 1998. ISBN 90 5333 593 5,

Zie ook

• Secundaire literatuur over Multatuli
• Max Havelaar (keurmerk)
• Max Havelaar Vijfje

Externe links

• Website van het Multatuli-Genootschap en het Multatuli-Museum
• Max Havelaar op Project Gutenberg
• Uitzending Human Durf te Denken over Multatuli
• Uitzending De avonden over Multatuli
• SchoolTV NTR Multatuli, schrijver van Max Havelaar
• Max Havelaar audioboek in het publiek domein op LibriVox
• 31. Max Havelaar op bibliotheek.nl

Voetnoten

  Citaten van of over Max Havelaar op Wikiquote

  Max Havelaar op Wikisource

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Max Havelaar op Wikimedia Commons.