Sociaal darwinisme

Met sociaal darwinisme (sociaaldarwinisme) bedoelt men het toepassen van begrippen en principes uit de evolutiebiologie op de menselijke maatschappij en de onderdelen ervan: de economie, politiek, wetenschap, cultuur, enz. Principes als de struggle for life („strijd om het bestaan”) en de survival of the fittest (overleven van de geschiktste), werden in het sociaal darwinisme gezien als essentiële verschijnselen die ook in de menselijke maatschappij noodzakelijk en zinvol zijn.

Over hoe dit in de praktijk zou moeten worden toegepast ontstonden sterk uiteenlopende, elkaar vaak tegensprekende ideeën. Bij sommige van deze ideeën ging men uit van het vrije markt-kapitalisme, waarin degenen die meer verdienen een grotere kans op overleven hebben. Andere ideeën veronderstelden een strijd om het bestaan tussen verschillende rassen of etnische groepen. De verschillende varianten van het sociaal darwinisme stemmen overeen in de volgende drie punten:

• Darwins selectietheorie wordt in sociaal, economisch en moreel opzicht van doorslaggevend belang voor de menselijke ontwikkeling.
• Er bestaat zowel goed als slecht erfgoed.
• Goede erfelijke factoren dienen bevorderd te worden, slechte moeten uitgeroeid worden.

Het sociaal darwinisme kwam sterk op aan het einde van de 19e eeuw. Huidige evolutionisten distantiëren zich van het sociaal darwinisme.

Achtergrond

De term sociaal darwinisme is afgeleid van de term darwinisme, die op zijn beurt verwijst naar de Engelse bioloog Charles Darwin (1809 – 1882).

Een vroege vermelding van het begrip „sociaal darwinisme” is te vinden in een artikel van Oscar Schmidt in 1879 in Popular Science. Een jaar later, in 1880, gebruikte Émile Gautier de term in zijn in Parijs gepubliceerd anarchistisch pamflet Le darwinisme social. In Italië werd de term in 1882 gebruikt door Giuseppe Vadalà-Papale in zijn in Darwinismo naturale e Social Darwinism. Volgens G. M. Hodgson werd de term tot in de jaren 30 van de twintigste eeuw slechts sporadisch en in alleenstaande gevallen gebruikt, en werd het begrip door hen die tot de sociaal darwinisten gerekend worden nooit gebruikt om zichzelf te beschrijven, maar was het eerder een door hun levensbeschouwelijke tegenstanders denigrerend en polemisch gebruikt etiket.

De klassieke vertegenwoordigers van het evolutionisme: Herbert Spencer, Edward Tylor en Lewis Henry Morgan, gingen ervan uit, dat menselijke maatschappijen en biologische soorten onderworpen zijn aan een geleidelijke evolutie, die verschillende stadia van ontwikkeling doorloopt.

De Britse filosoof en socioloog Herbert Spencer nam reeds in 1852 in A Theory of Population de natuurlijke selectie aan als een factor in de evolutie en op de menselijke bevolking toegepast, maar pas Darwin breidde het principe van de natuurlijke selectie uit op de hele biologie. Anders als bij Darwin, waar de natuurlijke selectie de hoofdrol speelt bij de evolutie, is deze bij Spencer slechts van ondergeschikt belang in de context van evolutionaire vooruitgang en lamarckisme.

Darwin zelf zou zich bij verschillende gelegenheden gedistantieerd hebben van het toepassen van zijn leer op de samenleving. Anderzijds schreef hij over de natuurlijke selectie bij beschaafde volkeren het volgende in The Descent of Man:

„Bij wilden worden de zwakken van lichaam of geest spoedig geëlimineerd; en degenen die overleven, tonen gewoonlijk een krachtige staat van gezondheid. ... Wij beschaafde mensen daarentegen doen ons uiterste best om het eliminatieproces tegen te gaan; wij bouwen gestichten voor de imbecielen, de verminkten, en de zieken; wij voeren armenwetten in, en onze medische mensen zetten al hun vakkundigheid in om van iedereen het leven te redden tot op het laatste moment. (...) Op die wijze planten de zwakke leden van de beschaafde samenlevingen hun aard voort. Niemand zich heeft beziggehouden met het fokken van gedomesticeerde dieren zal betwijfelen dat dit zeer schadelijk moet zijn voor het menselijke ras. Het is verbazingwekkend hoe snel gemis aan zorg of verkeerd bestede zorg, tot de degeneratie van een gedomesticeerd ras leidt; maar, uitgezonderd in het geval van de mens zelf, is er nauwelijks iemand zo onwetend dat hij zijn slechtste dieren toelaat zich voort te planten.”

Maar, voegde hij er in de volgende paragraaf aan toe:

„De hulp die wij ons genoopt voelen om aan de hulpelozen te geven, is voornamelijk een bijkomstig resultaat van het instinct van sympathie, dat oorspronkelijk werd verworven als deel van de sociale instincten, maar naderhand op de manier die eerder is aangegeven, milder werd en een ruimere verspreiding kreeg. Ook zouden wij onze sympathie niet kunnen beteugelen, als we zo worden aangespoord door strenge rede, zonder het edelste deel van onze aard te bederven. (...) Daarom moeten wij zonder klagen de ongetwijfeld slechte gevolgen dulden van het feit dat de zwakken overleven en hun aard voortplanten; maar het lijkt erop dat er tenminste één rem voortdurend in werking is, namelijk dat de zwakkere en inferieure leden van de maatschappij niet zo vrijelijk huwen als de gezonde; en deze rem zou onbeperkt kunnen worden vergroot, hoewel dit meer hoop dan verwachting is, doordat de zwakken van lichaam en geest van het huwelijk zouden afzien.

Het is echter de Britse antropoloog en grondlegger van de culturele antropologie Edward Tylor, die tegenwoordig als grondlegger van het sociaal darwinisme wordt gezien. Tylor beschreef hoe culturele veranderingen door natuurlijke selectie tot stand komen. Ook de antroploog en medegrondlegger van de etnologie Lewis Henry Morgan uit de Verenigde Staten gebruikte in zijn werken het begrip natural selection.

Het concept van een strijd om het bestaan of struggle for life werd door Spencer en Darwin geleend van de socioloog Thomas Robert Malthus (1766 – 1834), die de groei van de vroeg-19e-eeuwse Britse bevolking bestudeerde. Malthus stelde al in 1798 dat er een grens is aan natuurlijke bevolkingsgroei, omdat er maar beperkte grondstoffen zijn om alle individuen in leven te houden.

Ludwig Gumplovicz, voorloper van de conflictsociologie zag de „rassenstrijd” (later de strijd tussen sociale groepen) als een natuurlijk deel van het sociale leven en als aandrijvende kracht van de geschiedenis.

De manier waarop de term vandaag overwegend wordt gebruikt, vond zijn oorsprong in de jaren 30 van de twintigste eeuw bij de socioloog Talcott Parsons. Daar werd ook voor het eerst een verband gelegd tussen Herbert Spencer en het sociaal darwinisme. Volgens G. M. Hodgson gebruikte Parsons de term om alle biologische principes, hetzij lamarckistisch of darwinistisch, als basis voor de sociologie uit te sluiten.

Pas door de uitgave van Social Darwinism in American Thought, 1860–1915 door Richard Hofstadter werd de term gepopulariseerd en op grote schaal gebruikt. De manier waarop hij het begrip gebruikte, werd toe reeds in vele boekrecensies bekritiseerd. Het werd bekritiseerd dat het sociaal darwinisme meer overeenkomsten had met het lamarckisme dan met het darwinisme, en dat Doeners belangrijkste „sociaaldarwinistische” werk, Social Statics, reeds enkele jaren voor Darwins Origin of Species was verschenen, waardoor de term „darwinisme” misleidend zou zijn en „spencerisme” correcter zou zijn. Michael Ruse stelt dat het sociaaldarwinisme in principe evenveel of zelfs meer te danken heeft aan Spencer als aan Darwin. Omdat de zienswijzen van het sociaaldarwinisme inmiddels negatief worden beoordeeld, is er alleszins ook de tendens om Spencers invloed te overdrijven maar Darwins invloed geheel te loochenen.

Ook de term darwinisme is voor zeer uiteenlopende en niet altijd onderling verwante ideeën gebruikt. Aan het einde van de 19e eeuw bedoelde men met darwinisme vooral Darwins theorie van natuurlijke selectie als mechanisme voor het ontstaan van soorten. Darwin stelde dat de hoeveelheid grondstoffen in de natuur te klein is om alle individuen binnen een populatie in leven te houden, zodat er een continue strijd om het bestaan is. Herbert Spencer noemde dit principe „survival of the fittest”. Darwin had het concept van een strijd om het bestaan niet zelf bedacht, maar overgenomen van de socioloog Thomas Malthus (1766 – 1834), die de groei van de vroeg-19e-eeuwse Britse bevolking bestudeerde. Malthus stelde al in 1798 dat er een grens is aan natuurlijke bevolkingsgroei, omdat er maar beperkte grondstoffen zijn om alle individuen in leven te houden.

Darwin noemde het selecteren van voor de mens gunstige eigenschappen bij het fokken van dieren of veredelen van planten kunstmatige selectie. In zijn boek The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (1882) beschreef hij hoe de opkomst van betere medicijnen tot gevolg had gehad dat de ’zwakkere’ individuen in de menselijke bevolking een grotere kans op overleven en nageslacht hadden gekregen. Het leek hem een kwalijke zaak dat zowel meer lichamelijk als geestelijk zwakkere individuen geboren werden, maar hij zag niets in maatregelen daartegen, dat hij zag als het opzijzetten van mededogen en het „afbreken van het nobelste deel van de menselijke natuur”.

De statisticus Francis Galton (1822 – 1911) stelde in 1883 dat door vroege huwelijken tussen leden van de sociale bovenklasse te stimuleren, de bevolking als geheel ’verbeterd’ kon worden. Het idee van kunstmatige selectie bij menselijke populaties noemde hij eugenetica. Dit had veel prominente aanhangers in het begin van de 20e eeuw, zoals de Amerikaanse president Theodore Roosevelt. Het idee vormde in de jaren 30 de basis voor racistische politieke doeleinden.

Nazi-affiche: ’60.000 Rijksmark kosten deze erfelijk zieken de volksgemeenschap gedurende een leven.’

Sociaal darwinisme als strijdterm

Gewoonlijk verwachten sociaal darwinisten een ontwikkeling tot een hogere levensvorm, zoals bijvoorbeeld Herbert Spencer en William Graham Sumner. Men kan tussen sociaal darwinistische methodes onderscheiden of ze uitgaan van een individuele of een collectieve concurrentie. Sociaal darwinisme kan verbonden zijn met politiek conservatisme, laissez-faire, imperialisme en racisme. Sociaal darwinisme bestond in alle politieke strekkingen, en kreeg voor een deel grote invloed. Vele traditionele conservatieven verwierpen het sociaal darwinisme echter uit religieuze redenen. Verscheidene, maar niet alle sociaal darwinisten waren voorstanders van eugenetische ingrepen, het gebruik van de kennis van de menselijke genetica in de bevolkings- en gezondheidspolitiek, met het doel het aandeel aan als positief beschouwd genetisch erfgoed te vergroten en als negatief beoordeelde genen te verminderen. In verband met de in diskrediet gebrachte theorieën over de menselijke rassen vormde het sociaal darwinisme een steunpilaar van de ideologie van het Nationaal-socialisme en zijn „Lebensraum”-ideeën. Op basis van de ongelijkheid die werd gepropageerd en de klemtoon op het recht van de sterkere is het sociaal darwinisme vandaag een identificerend kenmerk van het rechts-extremisme. De kern van de rechts-extremistische ideologie wordt bepaald door de „ideologie van de ongelijkheid”, waardoor etnische, psychische en lichamelijke verschillen als criterium worden genomen om aan bepaalde individuen of groepen een een status van minder rechten of minder waarde toe te kennen.

De nazi’s ondersteunden hun gedachtegoed onder meer met elementen uit de eugenetica en het sociaal darwinisme, met als gevolg de genocide van door hen als ongewenst beschouwde groepen tijdens de holocaust. De associatie met nazisme bracht eugenetica en sociaal darwinisme sterk in diskrediet. Desondanks zou selectief gebruik van sociaal darwinistische ideeën voor politieke doeleinden ook na de Tweede Wereldoorlog nog tot gedwongen sterilisatieprogramma’s in onder andere Australië en India leiden.

Invloed op sociale politiek

Oscar Schmidt, die de term „sociaal darwinisme” in 1877 voor het eerst gebruikte, stelde dat hoewel socialisten tegen Darwins theorie waren, ze elementen eruit opnamen in hun gedachtegoed. Het idee dat de lagere sociale klassen niet simpelweg lui waren, maar ondanks hard werken niet uit hun positie omhoog konden komen, kwam rond 1900 op. In het Verenigd Koninkrijk zouden politici als David Lloyd George en Winston Churchill van de Liberal Party een omslag veroorzaken door gelijke kansen voor talentvolle individuen van alle sociale klassen te promoten. Mensen die aan pellagra leden, werden in de Verenigde Staten verplicht gesteriliseerd, aangezien men destijds aannam dat deze ziekte erfelijk werd doorgegeven. Later werd ontdekt dat deze aandoening een gevolg is van tekorten in de voeding. Bij de bovenklasse in de VS sloeg sociaaldarwinisme minder aan: zij zag meer in filantropie (waarbij de hele onderklasse op gelijke wijze wordt gesteund).

Sociale verandering

Het idee dat de maatschappij zich ontwikkelt was niet nieuw in Malthus’ tijd: filosofen van de Verlichting, zoals Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 – 1831), stelden al dat de maatschappij zich ontwikkelde in opeenvolgende, steeds ’hogere’ stadia. Het idee van een strijd om het bestaan werd al door Thomas Hobbes (1588 – 1679) beschreven als onderdeel van de natuurtoestand van de mens. Dit leidde ertoe dat er tot in de eerste helft van de 20e eeuw in de westerse wereld sterk werd neergekeken op de islamitische, Afrikaanse, Indiaanse en Aziatische culturen, die zich in een ’lager’ stadium van ontwikkeling zouden bevinden en als ’primitief’ gezien werden.

Nieuw aan het sociaal darwinisme was het idee van een continue selectie van de ’sterkeren’ in de maatschappij, waardoor de maatschappij zich naar de ’hogere’ stadia kon ontwikkelen.

Sommige van zulke sociaaldarwinistische concepten vormen tegenwoordig onderdeel van de sociale wetenschap, zoals de ideeën over sociale evolutie en culturele evolutie.

Zie ook

• eugenetica
• survival of the fittest

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties

 

artikel in bloei