Etniciteit

Een etniciteit oftewel het etnisch zijn is een sociaal-culturele identiteit, die een bepaalde groep mensen of een aantal bevolkingsgroepen verbindt.

Het concept etniciteit wortelt in de idee dat de leden van bepaalde bevolkingsgroepen zich identificeren met gezamenlijke factoren, zoals nationaliteit, stamverwantschap, religie, taal, cultuur of geschiedenis. Het gemeenschappelijke "erfgoed" vormt de etniciteit. Het woord komt van Grieks ethnikos "behorende tot een ethnos (volk)".

Definitie van etniciteit

De laatste jaren is het definiëren van etnische groepen (ook wel etnies genoemd) op basis van culturele eigenschappen in onbruik geraakt, om plaats te maken voor een sterker accent op de zogenaamde relaties tussen etnische groepen (inter-group relations) en de etnische grenzen die tussen verschillende etnische groepen ervaren worden (ethnic boundaries, het verschil tussen 'wij en zij'). Verschillen tussen etnische groepen zijn namelijk soms moeilijk te herleiden op culturele kenmerken, omdat etnische groepen altijd onder invloed van elkaar staan. Kroaten en Serven spreken bijvoorbeeld bijna dezelfde taal maar zijn duidelijk twee verschillende etnische groepen, wat duidelijk wordt doordat Kroaten zich in de eerste plaats identificeren met mede-Kroaten en er een etnische scheidslijn ervaren wordt tussen Kroaten en Serven.

Antropoloog Fredrik Barth deed in zijn invloedrijke werk Ethnic Groups and Boundaries, The Social Organization of Culture Difference zijn benadering van etniciteit uit de doeken. Hij betoogt dat etnische groepen zelf categorieën van ascriptie en identificatie zijn en dus het kenmerk hebben interactie tussen mensen te organiseren. Alle andere kenmerken van etnische groepen moeten aan dit eerste kenmerk gerelateerd worden. Hoofdzaak bij een onderzoek naar etnische groepen moet niet de samenstelling van de groepen zijn en hun geschiedenis, maar de etnische grenzen en het handhaven van die grenzen.

Volgens Barth is het een misvatting te stellen dat de cultuurdragende eigenschap van een etnische groep hun voornaamste kenmerk is.

Antropoloog Thomas Eriksen legde uit waarom ascriptie en identificatie zo belangrijk zijn:

"Deze benadering van etniciteit bepleit een focus op dat wat 'sociaal effectief' is in interetnische relaties. Barth bekijkt de etnische groep voornamelijk in termen van sociale organisatie. Daaruit volgt dat etnische groepen gedefinieerd moeten worden van binnenuit, vanuit het perspectief van haar leden. (…) Barth definieert etniciteit als categoriale ascripties die individuen classificeert op basis van hun 'basisidentiteit'. Omdat lidmaatschap van een etnische groep door de leden zélf moet worden erkend om sociaal effectief te zijn, is dit criterium cruciaal voor Barth."

("This approach to ethnicity advocates a focus on that which is ‘Socially Effective’ in inter-ethnic relations, and Barth regards the ethnic group chiefly in terms of social organisation. It follows that ethnic groups must be defined from within, from the perspective of their members. (…) Barth defines ethnicity as categorical ascriptions which classify individuals in terms of their 'basic, most general identity'. Since ethnic membership must be acknowledged by the agents themselves in order to be socially effective, this is the crucial criterion for Barth.")

Etniciteit en taalgebruik

Elke etniciteit heeft haar eigen etnolect. Ook wanneer een bevolkingsgroep een subgroep vormt binnen een groter geheel met dezelfde taal (bijvoorbeeld een natie), onderscheidt zij zich door specifiek taalgebruik (sociolect), met name op het gebied van register.

Relatie tussen nationaliteit en etniciteit

Nationaliteit en etniciteit komen vaak overeen en worden daarom vaak verward, maar beide concepten hebben toch een duidelijk verschil. Nationalisme was een beweging die in de vooral in de negentiende eeuw opkwam en werd geleid door een intellectuele elite. Er werd veel nadruk gelegd op het verbroederende karakter van het fenomeen taal en er werd een gemeenschappelijke standaardtaal ontwikkeld. Verwante etnische groepen werden samengevoegd onder één natie.

Een voorbeeld is Hongarije. In het geval van het Koninkrijk Hongarije in de negentiende eeuw is het gelukt zowel etnische Hongaren (Magyaren) als Szeklers (een bevolkingsgroep van de Hongaarse minderheid in Roemenië) zich onderdeel te laten voelen van de Hongaarse natie. Daarnaast bestaat er een etnische groep Csángó's die altijd vlak buiten het Hongaarse Rijk hebben geleefd en bij wie niet zozeer een Hongaars nationaal bewustzijn is opgekomen. Sterker, omdat ze altijd buiten het Hongaarse Rijk en in Roemenië hebben geleefd belijden ze in grote mate een Roemeens nationaal bewustzijn; ze voelen zich een loyale Roemeense staatsburger. De laatste jaren zijn echter de banden tussen de Csángó's en de Hongaren aangehaald en ontwikkeld zich bij een deel van de Hongaarssprekende Csángó's een Hongaars nationaal bewustzijn.

In het geval van Nederland is het te verdedigen dat de Friezen een aparte etnische groep vormen, waarin de meeste Friezen zich onderdeel voelen van de Nederlandse natie. Daarnaast is er een groep die zich verbonden voelt met de Friese natie.

Ook is het te verdedigen dat er een etnische groep "Marokkaanse Nederlander" bestaat. Deze groep verschilt van de Nederlandse en de Marokkaanse etnische groep (er worden etnische grenzen ervaren, een verschil tussen 'wij en zij'). De meeste Marokkaanse Nederlanders voelen zich (vooral de tweede en derde generatie) verbonden met de Nederlandse natie, terwijl een deel zich verbonden voelt met de Marokkaanse natie.

In het geval van Vlaanderen is het te verdedigen dat de Vlamingen in ruime zin tot de Nederlandse etniciteit behoren, maar in beperkte zin een aparte groep vormen die zich ofwel verbonden voelt met de Vlaamse natie, de Belgische natie of zelfs een (Groot-)Nederlandse natie.

Terwijl etniciteit in de moderne definitie een redelijk concreet begrip is dat aankomt op de basisidentiteit van en de etnische grenzen tussen groepen (en misschien meer overeenkomsten vertoont met het concept familie), is nationaliteit een abstract begrip dat vooral op het gevoel aankomt.

Etniciteit als eufemisme voor menselijk ras

Het begrip etniciteit vervangt tegenwoordig ook wel het begrip "menselijk ras". Het voornamelijk 19e eeuwse begrip menselijk ras hangt samen met het idee dat het mogelijk zou zijn de homo sapiens biologisch in te delen in subtakken, volgens morfologische kenmerken zoals onder andere huidskleur of gezichtstrekken.

Zie ook

• nationalisme
• volk

Referenties

• Barth, F. (1969) Ethnic Groups and Boundaries, The Social Organization of Culture Difference. Oslo.
• Eriksen, T.H. (1993) Ethnicity and Nationalism, Anthropological Perspectives. Londen.