Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Burgerobservatie
Surveillance is de term die gebruikt wordt voor het observeren van het gedrag of de activiteiten van burgers, met de bedoeling hen te beïnvloeden, te sturen of te beschermen. Het kan daarbij gaan om observatie-op-afstand door middel van elektronische apparaten zoals camera's of het onderscheppen van elektronische informatie via internet- of telefoontap. Ook het observeren door agenten of het onderscheppen van poststukken kan onder de noemer surveillance vallen. Het tegendeel van surveillance is sousveillance.
Surveillance is nuttig voor overheden en politiediensten om sociale controle te verzekeren, bedreigingen te herkennen en te superviseren, en criminele activiteiten te voorkomen of te onderzoeken.
Met de introductie van surveillanceprogramma's zoals ECHELON en PRISM beschikken overheden (en grote ondernemingen) mogelijkheden om de activiteiten van burgers en informatie die burgers naar elkaar sturen, in kaart te brengen. Om die redenen hebben talrijke burgerbewegingen voor privacy en mensenrechten zoals European Digital Rights, de Electronic Frontier Foundation en (in België) de Liga voor Mensenrechten hun bezorgdheid uitgesproken over de sluipende toename van de surveillance, die kan leiden tot een surveillance-maatschappij of zelfs een totalitair bestuur.[1][2]
Soorten
Computer
Computersurveillance is hoofdzakelijk gericht op het afluisteren en analyseren van computergegevens. Dit kan door het besmetten van computers met spyware. Ook kan door het meten van elektromagnetische straling van computerapparaten, met name monitors, vanaf een afstand van honderden meters bepaalde gegevens onderschept worden.[3]
Internet
Gegevensstromen via het internet kunnen afgeluisterd worden middels een internettap. Bij grote datavolumes wordt de informatie eerst 'gezeefd' met technieken van datamining om verdachte patronen te herkennen.
Sociale netwerken
Een andere techniek betreft het analyseren van sociale netwerken, met name Facebook, Twitter en aanverwante. Het in kaart brengen van relaties op deze netwerken gebeurt door datamining op thema's als interessesferen, vriendschappen en relaties, overtuigingen en activiteiten.[4][5]
Ook bij sollicitaties worden sociale netwerken doorzocht.[6] Meer dan een vijfde van de werkgevers in de VS gaven aan de sociale netwerken te gebruiken om sollicitanten te screenen.[7]
Telefoon
 Zie Telefoontap voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Gesprekken
In de Verenigde Staten moeten alle telecomproviders het surveilleren in realtime van gesprekken en gegevensstromen door politie- en inlichtingendiensten technisch mogelijk maken (CALEA-wetgeving[8][9]). Twee grote telecombedrijven -AT&T en Verizon- krijgen er zelfs subsidies voor.[10]
In een opmerkelijk rapport bevestigde Vodafone in juni 2014 het bestaan van geheime kabelaansluitingen (access pipe) waarmee inlichtingendiensten alle conversaties op het netwerk van de operator kunnen capteren. Dit gebeurt in een aantal van de 29 landen waar Vodafone actief is, in en buiten Europa. In het rapport wordt ook ingegaan op de geheimhoudingsplicht hieromtrent. In sommige landen is het zelfs wettelijk verboden om het bestaan van deze afluistermogelijkheden publiek te maken.[11][12]
Voor het 'afluisteren' zijn overigens geen menselijke agenten nodig: met software voor spraakherkenning worden de gesprekken omgezet in tekst, die op zijn beurt automatisch wordt geanalyseerd met software van bv. Verint[13] of Narus[14][15]. Na analyse kan alsnog besloten worden een menselijke agent in te schakelen.
Dataretentie
Volgens de Europese dataretentierichtlijn (Data Retention Directive) zijn sedert 2006 alle Internetproviders verplicht een aantal telecommunicatiegegevens (metadata) gedurende een bepaalde periode te bewaren, voor toezicht achteraf door de overheid.
Microfoon
Geheime diensten in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten beschikken over software om de microfoon van bepaalde smartphones op afstand te activeren, door het manipuleren van de software.[16][17]
Geolocatie
Bij mobiele telefoons kan gemakkelijk de geografische locatie van de houder bepaald worden, door middel van plaatsbepaling, ook wanneer de telefoon niet in gesprek is.[18][19]
Camera's
| Zie Cameratoezicht voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Voor toezicht op personen staan intussen wereldwijd miljoenen camera's opgesteld. Camerabewaking was vroeger vrij duur en arbeidsintensief, vanwege het personeel dat vereist is voor het bekijken van de beelden. Daarin is verandering gekomen sedert het gebruik van geautomatiseerde analyse, bijvoorbeeld in het VIRAT-project[20], of door gezichtsherkenning.
Toezicht op voertuigen gebeurt onder meer door automatische kentekenplaatherkenning.
Webcams kunnen dan weer gevolgd worden door het onderscheppen van internetverkeer: begin 2014 onthulde Edward Snowden dat de Britse Geheime Dienst (GCHQ) met medewerking van de NSA in het programma Optic Nerve stiekem privé-webcambeelden onderschepte van zo'n 1,8 miljoen, niet geselecteerde, gebruikers van Yahoo! Messenger.[21][22]
Biometrie
| Zie Biometrie voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Biometrische surveillance kan bestaan in de analyse van fysieke kenmerken (vingerafdrukken, DNA-onderzoek, gezichtsherkenning) of gedrag, om daarmee controle of toezicht uit te oefenen.
Vanuit de lucht
| Zie Onbemand luchtvaartuig voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Sedert de oorlog in Afghanistan is het gebruik van drones in dat land, en in Pakistan, wereldwijd bekend geraakt. Maar ook de civiele (ongewapende) toepassingen nemen hand over hand toe.
In Nederland werd in september 2013 bekend dat soms weken achtereen met cameravliegtuigjes boven woonwijken gevlogen wordt zonder dat burgers dit weten.[23]
In België heeft de politie van Genk in 2013 een drone in gebruik genomen.[24]
Deze drones kunnen uitgerust worden met camera's en andere surveillance-apparatuur.
Datamining en data profiling
| Zie Datamining voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Data profiling maakt gebruik van technieken van datamining om grote gegevensverzamelingen te onderzoeken, met als doel profielen op te stellen van burgers, met het oog op surveillance.
Vrijwel alle economische, sociale en persoonlijke transacties van burgers laten een elektronisch spoor na in databases: aankopen via bank- en kredietkaarten, het inlezen van identiteitskaarten, telefoongesprekken, emails, medische checkups, geleende boeken en dvd's, ledenadministratie van verenigingen enz. Persoons- en zakengegevens worden meer en meer elektronisch opgeslagen en zijn online beschikbaar (inkomstenbelasting, burgerlijke stand, handelsregister, strafregister).
Vroeger werden dergelijke gegevens op papier bijgehouden, of zelfs niet eens geregistreerd. Het vergelijken van gegevens uit diverse papieren dossiers was arbeidsintensief, en in het beste geval erg onvolledig. Door elektronische registratie zijn de gegevens echter veel gemakkelijker, efficiënter en vollediger te verzamelen, op te slaan en te analyseren, tegen een veel geringere prijs.
Bovendien zijn deze databanken relatief toegankelijk. Vele transacties, zoals de titels van films of boeken die iemand leent, lijken niet erg vertrouwelijk. Maar in combinatie met andere gegevens kan een gedetailleerd profiel worden opgesteld van de activiteiten, gewoonten, overtuigingen, sociale relaties en geaardheid van personen.[25] In de Verenigde Staten worden programma's als ADVISE[26] en TALON[27] gebruikt om te bepalen welke personen een militaire, criminele of politieke bedreiging vormen.
De overheid kan, naast haar eigen instrumenten voor analyse en profiling, ook informatie verkrijgen van andere instanties, bijvoorbeeld banken, kredietinstellingen, werkgevers enz., ofwel op informeel verzoek, door aankoop, of het opvorderen onder dwang.
Ondernemingen
Overheden vragen soms informatie van bedrijven die gegevens verzamelen over hun klanten en gebruikers.[28][29]
In de Verenigde Staten bemiddelt een organisatie als Infragard[30] in de uitwisseling van gegevens tussen bedrijven, instellingen en overheid.
Ook intern gaan bedrijven over tot surveillance. Zo wordt geregeld het emailverkeer en surfgedrag van werknemers gecontroleerd, met soms ontslag als gevolg.[31]
Satellietbeelden
| Zie Satellietfoto voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
In de Verenigde Staten is de veiligheidsdienst Homeland Security geautoriseerd om beelden van militaire satellieten te gebruiken voor surveillance.[32] Deze beelden zijn vele malen scherper en doeltreffender dan die we kennen van Google Earth.
Geolocatie
Identificatiechips (RFID)
| Zie RFID voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Radio frequency identification (identificatie met radiogolven, RFID), is een technologie om van een afstand informatie af te lezen van zogenaamde RFID-tags die op of in objecten of levende wezens zitten. Deze tags zijn zeer goedkoop (enkele centen per stuk) en kunnen dus massaal toegepast worden. Een aantal ondernemingen volgt nu al zijn werknemers door middel van individuele tags.[33] Daartegen rees in Groot-Brittannië al in 2005 protest.[34]
Een stap verder gaat de zogenaamde implantaat, waarbij een microchip onderhuids wordt ingebracht. Deze implantaten kunnen worden gebruikt voor het opslaan van informatie in de vorm van contactgegevens en gegevens over persoonlijke identiteit, medische geschiedenis en medicatie. Een microchip van Verichip[35] werd door de Amerikaanse FDA goedgekeurd voor menselijk gebruik.
GPS tracking
In de Verenigde Staten heeft de politie GPS-tracking-apparatuur aangebracht op voertuigen, om de bewegingen ervan te observeren. Een andere toepassing is het elektronisch huisarrest (enkelband) met mogelijk GPS-localisatie.
Apparaten
Met name voor spionagedoeleinden wordt al sedert lang afluisterapparatuur gebruikt. In de Verenigde Staten werden onder het programma COINTELPRO ook groepen en individuen geviseerd en afgeluisterd die de FBI zag als "staatsgevaarlijk", zoals communistische en socialistische organisaties, en bewegingen voor burgerrechten.
Brieven- en pakjespost
Hoewel het gebruik van brieven sterk is afgenomen sedert de opkomst van telefax en later internet, is surveillance van de brievenpost in sommige gevallen nog steeds een mogelijkheid.
Omgekeerd kan echter het gebruik van 'ouderwets' papier en schrijfmachines de vertrouwelijkheid soms juist garanderen: in september 2013 gingen Indiase diplomaten in Londen opnieuw schrijfmachines gebruiken voor het opstellen van geheime documenten, na de onthullingen van Edward Snowden over de NSA.[36]
Ook de pakjespost is niet veilig voor surveillance: in het kader van de Tailored Access Operations onderschepte de NSA online bestelde laptops en andere apparatuur die, na inbouw van spyware en/of hardware, werden doorgestuurd naar de eindklant.[37]
Controverse
Voorstanders
Sommige voorstanders van surveillance-systemen zijn van oordeel dat deze instrumenten de maatschappij beschermen tegen terroristen en criminelen. Andere voorstanders, met name bestuursvoorzitters (CEO's) van grote internetbedrijven, stellen dat er toch niets tegen gedaan kan worden, en dat men zich er maar overheen moet zetten.[38][39][40] Een ander veelgehoord argument is: “Als je niets verkeerd doet, dan heb je niets te vrezen”. Hieruit volgt dat wie illegale activiteiten onderneemt, zijn recht op privacy verspeelt. Want als ze de wet naleven, zou de surveillance hen niet treffen.[41]
Tegenstanders
Sommige critici van surveillance vinden dat het argument van de voorstanders als volgt moet aangepast worden: “Als je doet wat de overheid je zegt te doen, dan heb je niets te vrezen”. Zo zullen politieke tegenstanders van een nationale regering niet wensen dat de overheid hun namen kent, weet wat ze lezen en bekijken, met wie ze telefoneren en mailen, enzovoort. Want deze surveillance kan leiden tot arrestatie en zelfs executie.
Andere critici wijzen erop dat mensen op dit moment misschien niets te verbergen hebben, maar dat een nationale regering later mogelijk een beleid kan voeren waartegen zij zich willen verzetten. Die latere oppositie zou dan onmogelijk worden als gevolg van veralgemeende surveillance, waarmee de overheid in staat is politieke tegenstanders te neutraliseren.
Nog anderen stellen gewoon dat de meeste mensen wel degelijk iets te verbergen hebben. Als ze bijvoorbeeld een nieuwe baan zoeken, willen ze niet dat hun huidige werkgever dat meteen weet.
Een ander risico is het gevolg van de ongekende opslagcapaciteiten: de gegevens blijven voor onbepaalde tijd bewaard, en niemand weet hoe over tien jaar die gegevens geanalyseerd en gekoppeld kunnen worden, of wat de gevolgen daarvan zijn.
Ook de psychologische effecten van surveillance zijn niet te onderschatten, aldus sommige critici zoals Michel Foucault. Hij wijst erop dat observatie weliswaar criminelen kan opsporen of identificeren, maar daarnaast bij iedereen de indruk wekt: ik word in het oog gehouden. Door de zelfcontrole die hiervan het gevolg is, wordt - dure en lastige - fysieke repressie een stuk minder nodig.[42]
Foucault onderzocht in dit verband ook het panopticum, een gevangenisarchitectuur die maximale surveillance toelaat. Hij schrijft het succes van dit concept niet alleen toe aan de surveillancemogelijkheden, maar ook aan het feit dat de gevangenen nooit precies weten waar en of er toezicht wordt uitgeoefend.[43]
Rechtszaken
In de Verenigde Staten zijn diverse rechtszaken gevoerd waarin surveillance werd aangevochten.[44][45] Ook in het Congres werden uitgebreide discussies gevoerd.[46]
Contra-surveillance, anti-surveillance, sousveillance
Contra-surveillance bestaat erin surveillance zoveel mogelijk te ontlopen, of te bemoeilijken.
Anti-surveillance gebeurt wanneer burgers, of in het algemeen personen die doorgaans gesurveilleerd (kunnen) worden, de rollen omkeren en nu zelf orde- of geheimdiensten gaan observeren. Een van de meest bekende gevallen is de video die gemaakt werd over het gewelddadige politieoptreden tegen Rodney King.
Sousveillance is dan weer omgekeerde surveillance, waarbij individuen zelf al dan niet in het geheim, opnamen maken van gesprekken of situaties.
In de cultuur
Literatuur
- George Orwells novelle 1984 schetst een dystopische controlestaat met, naar huidige maatstaven, erg simpele surveillance-instrumenten zoals agenten en informanten, en in elke woning tweewegs TV-schermen, die dus ook alles registreren. Door het succes van dit boek worden technieken voor massa-surveillance wel eens afkeurend "Orwelliaans" genoemd.
- In de Angelsaksische literatuur: The Handmaid's Tale[47], The Girl with the Dragon Tattoo[48]
Muziek
- De song I Am The Owl van de Dead Kennedys handelt over staatssurveillance.
Film en TV
- De film Gattaca gaat over het gebruik van biometrische surveillance, waarmee genetisch gemanipuleerde "superieure" mensen worden onderscheiden van "inferieure" natuurlijke mensen.
- De film Red Road behandelt het thema van cameratoezicht.
- In de film Minority Report wordt uitgebreid gesurveilleerd, onder andere met mini-drones, voor SWAT-operaties.
- In de misdaadserie The Sopranos komt surveillance door de FBI geregeld aan de orde.
- De film THX 1138 schetst een maatschappij waar mensen gedrogeerd en gesurveilleerd worden.
- De documentaire 1971 (uit 2014) verhaalt de inbraak in een FBI-kantoor, waar talloze documenten worden gevonden die de verregaande surveillance door de FBI blootleggen.[49][50]
In de media
- 2000: op 5 juli besloot het Europees Parlement tot het opzetten van een tijdelijke commissie om onderzoek naar ECHELON te doen, nadat gebleken was dat Europese bedrijven mogelijk als gevolg van onderschepte commerciële informatie miljardencontracten hadden misgelopen.
- 2010: de Europese datarententierichtlijn ontvangt de Big Brother Awards voor notoire schending van de privacy.
- 2013: Glenn Greenwald publiceert in The Guardian de onthullingen van klokkenluider Edward Snowden over PRISM en de NSA.
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Surveillance op Wikimedia Commons.