Lettertype

Specimen van een set fonts van letterontwerper William Caslon in de 1728 Cyclopaedia.

Een lettertype is in de typografie een stilistisch samenhangende set tekens die meestal letters, cijfers en leestekens uitbeelden. De set kan ook andere symbolen bevatten of geheel daaruit bestaan, zoals in het geval van wiskundetekens. Veel tekstverwerkers geven de gebruiker de mogelijkheid verschillende lettertypen te kiezen, zoals Times New Roman, Garamond, Helvetica, Arial of Courier.

Algemeen

Er zijn verschillende systemen bedacht om lettertypen in te delen. Een zo'n classificatiesysteem is de chronologische volgorde. Maar alleen al in de 20e eeuw zijn zoveel lettertypen ontworpen, dat dit systeem niet toereikend is. De classificatie van Vox klopt niet altijd maar omdat het enige orde schept is het nog steeds de meest gebruikte classificatie. Ook de vereenvoudigde classificatie wordt vaak gebruikt.

Vox-classificatie

De "Vox"-classificatie is ontworpen door de Franse typograaf Maximilien Vox.

Een groot voordeel van de Vox-classificatie is dat daarin kunstmatige termen gebruikt worden, die niet historisch belast zijn met andere typografische namen en betekenissen, die gemakkelijk tot misverstanden kunnen leiden. Wel spelen die termen in op meer bekende typografische termen en namen, zodat de hoofdkenmerken van de letter toch duidelijk wordt weergegeven. Voordeel is ook dat de terminologie internationaal gebruikt kan worden.

De Vox-classificatie werkt op basis van de volgende indeling:

Humanen of Italiaanse schreefletters

De letters uit deze groep ontstonden aan het eind van de 15e eeuw, toen het humanisme hoogtij vierde. Venetië was destijds het belangrijkste centrum van drukkunst in Europa. Het beeld van deze letters is zonder veel nuance, met weinig onderscheid tussen dik en dun.

voorbeeld (hoewel van veel later datum): Hollandse Mediæval (1912) van S.H. de Roos.

Garalden of Franse renaissance letters

De term "Geralden" is een samentrekking van de namen "Aldus Manutius" (~1500) en "Claude Garamont" (~1540). Deze letters zijn slanker met meer vloeiende overgangen, dan de letters die hieraan vooraf gingen.

voorbeelden: Garamond, Lectura

Realen of vroeg-classicistische letters (barok)

Deze soort drukletters ontstond in het midden van de 18e eeuw. In die tijd regeerden de laatste absolute monarchen in Frankrijk. Het woord "Realen" is een samentrekking van "reëel" en "royaal". De letters hebben een gelijkmatige dik-dun-verdeling, de basisvorm valt weinig op. De as van de letter staat verticaal; de overgang van de letter naar de schreven verloopt vloeiend, zonder veel welving.

voorbeelden: Baskerville, Columbia

Didonen of classicistische letters

Het basistype van deze letters stamt uit de tijd van vlak vóór en enkele tientallen jaren na de Franse Revolutie. Belangrijke letterontwerpers uit die tijd zijn: Giambattista Bodoni in Italië, en diverse leden van het Franse drukkers- en lettersnijders geslacht Didot. Hun letters zijn gekenmerkt door streng rechte vertikalen. Grote contrasten, en zeer dunne en rechte schreven.

voorbeeld: Bodoni

Linearen of schreeflozen

met een liniaal en passer getekende letters

voorbeelden: Nobel, Gill Sans, Univers, Mercator

Incisen of gestoken/gegraveerde/gehouwen letters

Deze letters zijn afgeleid van de letters die worden gebruikt door steenhouwers, of graveurs. Deze letters vallen op door hun kracht, ingehouden rust en eenvoudige vormen. Ze lijken als het ware gemaakt voor de eeuwigheid. De schreven ontbreken vrijwel geheel; meestal is er alleen een kleine aanduiding van over. Incisen bevinden zich tussen schreefletters en schreefloze letters; de schreven zijn een soort verbreding van de stam.

voorbeeld: Pascal, Albertus, Optima

Scripten of geschreven letters

Scripten of geschreven letters zijn een nabootsing van schrijf-letters, van handschrift. (zoals de kalligrafie)

voorbeelden: Rondo, Amazone, Amazone, Reiner Script

Manuaren of met de hand/penseel getekende letters

Manuaren vallen op door hun oorspronkelijke en persoonlijke karakter. Manus is Latijn voor "hand". Lange teksten daarvoor zijn deze letters niet erg geschikt, ze worden echter veel toegepast voor reclame doeleinden.

voorbeelden: Studio, Flambard, Polka, en de Libra van S.H. de Roos

Frakturen of gebroken (in de volksmond gotische) letters

Deze letters stammen af van de met de riet-pen geschreven letters waarin veel middeleeuwse manuscripten zijn geschreven. Deze letters werden gebruikt door Johannes Gutenberg voor zijn bijbel-uitgaven. Vooral in Duitsland werden deze letters lang in gebruik.

voorbeeld: Oud Hollands

Exoten of niet-westerse letters

Dit is een grote groep: runen-schrift, Grieks, Javaans, Japans, Chinees, Koreaans, Thai, Sanskriet, Urdu, hiërogliefen.

Vereenvoudigde classificatie

Een vereenvoudigde classificatie is:

• Schreefletters (serif)
  • Renaissanceletters
  • Overgangletters
  • monnikentypes
  • Classicistische letters
  • Egyptiennes
• Schreefloze letters (sans serif)
• Fantasieletters

Lettertypen: ontwerp en uitgangspunten

Breedte

Lettertypen worden ook onderscheiden in typen met variabele en met vaste breedte. Men spreekt van proportioneel en niet-proportioneel lettertype. Bij een proportioneel lettertype zijn niet alle letters even breed. Zo neemt de 'l' minder ruimte in beslag dan de 'm'. Bij een lettertype met vaste breedte nemen alle letters evenveel ruimte in.

Historisch gezien werden niet-proportionele lettertypes gebruikt op schrijfmachines. In de "oer-tijd" van de computer waren alleen deze lettertypen met vaste breedte beschikbaar voor de lay-out van teksten op de computer. Tegenwoordig wordt vooral met lettertypen met variabele breedte gewerkt, omdat dit rustiger leest.

Courier New is een lettertype met vaste breedte dat op veel systemen aanwezig is.

Beeldgrootte

corps

Dit is de grootte van de letter, en ook de minimale afstand van regels tekst onderling. In historische tijden was dat de hoogte van het letterstaafje. Deze wordt gemeten in typografische punten. Gebruikelijke corpsen zijn: 5, 6, 8, 9, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 24, 36, 48, 60,72 punten.

letterbeeld

Binnen een lettertype wordt onderscheid gemaakt tussen: kapitalen of hoofdletters, "onderkast" of kleine letters. Daarnaast bestaan er nog de "kleine kapitalen" die als tekst-letters werden gebruikt.

De onderkast of kleine letters kunnen worden ingedeeld in

• "stok"-letters: b, d, f, h, k, l
• "staart"-letters: g, j, p, q, y
• "x-hoogte"-letters: a, c, e, m, n, o, r, s, u, v, w, x, z
• Overige letters: i, t

De verhouding tussen de lengte van de stokken, de lengte van de staarten en de "x-hoogte", dat alles is in hoge mate bepalend voor het uiterlijk van een letter.

De Times New Roman is bekend vanwege de vrij korte staartletters. Er moest zoveel mogelijk tekst op de krantenpagina. Door de staartletters kort te maken, kon de regelafstand worden verkleind, terwijl toch het letterbeeld vrij groot bleef. Dat wordt voor een groot deel bepaald door de "x-hoogte".

De Monotype Corporation in Engeland was bovendien zeer wel in staat om verlengde staartletters of "descenders" te leveren. Een tekst gegoten met dergelijke matrijzen, levert een pagina, die heel anders van "kleur" is. Nog een term die onder drukkers gebruikt wordt om het uiterlijk van een tekst-pagina met een bepaalde letter te karakteriseren.

Een andere letter die juist opvalt door zijn lange stok-letters is de Egmond, getekend door S.H. de Roos, een Nederlands letter-ontwerper in de 20e eeuw. (14-09-1877 - 3-04-1962)

De stok-letters zijn belangrijker voor de herkenbaarheid en de leesbaarheid van het letter-ontwerp, vergeleken met de staart-letters: Het volgende experiment maakt dat snel duidelijk:

• 1) Dek de regel voor de helft af, zodat de halve x-hoogte aan de onderzijde is afgedekt.
• 2) nu is de betekenis van de woorden gemakkelijk te achterhalen
• 3) doe hetzelfde, maar dek nu de bovenkant van de regel af:
• 4) probeer nu de regel nog eens te lezen

Als de bovenzijde van de letter is afgedekt, is het bijzonder moeilijk de regel nog te lezen, eigenlijk kan er slechts naar worden geraden.

beeld: vorm

romein

de gewone recht opstaande letter

cursief

schuinstaande letters, soms is het handgeschreven karakter erg duidelijk, vaker niet. Daarbij kan ook de "scheef"-stand van de letter het letterbeeld van grote invloed zijn:

Van de letter Bembo, uitgebracht door Monotype-Engeland, bestaan twee cursieven. Serie 270 omvat een romein en een cursief, die vrij schuin staat. Daarnaast is er een alternatieve cursief, die bijna rechtop staat: series 294.

breed

de normale lettervorm uitgerekt in de breedte

smal

de normale lettervorm versmald

verlengd

de letter is nu uitgerekt in de hoogte

beeld: dikte

een letter kan mager zijn, normaal, half-vet, vet of ultra-vet, op die manier wordt een letter-familie gevormd.

Schreef

Schreef is de term voor de dwars-streepjes aan de uiteinden van de rechte en soms ook ronde vormen van de letter. Andere naam daarvoor is: serif maar het kan ook andersom

Schreefloos

Letters uit deze familie bestaan uit overal even dikke lijnen; aan de uiteinden ontbreken de dwarsstrepen: zonder schreef of ook: sans serif.

Egyptiennes

Bij deze letters zijn de schreven even dik (of soms zelfs dikker) als de stokken van de letters. De stokken zijn recht en overal even dik. Deze letters kwamen in zwang in de tijd van de veldtocht van Napoleon Bonaparte in Egypte. De chocoladeletters op het Sinterklaasfeest behoren tot deze groep.

Kleinkapitalen

Sommige lettertypen bestaan geheel uit kleinkapitalen. Deze worden voornamelijk gebruikt voor briefhoofden, familie-drukwerk en naamkaartjes. Voorbeelden: Visite en Juno.

Ergonomie

Het lettertype Times New Roman

Een proportioneel lettertype (boven, niet alle tekens zijn even breed) en een niet-proportioneel lettertype (onder, met gelijke tekenbreedte).

Lettertypen als Times New Roman, Arial en Helvetica zijn populair omdat ze makkelijk leesbaar zijn vanaf papier. Deze lettertypen zijn echter niet ontworpen voor een computerscherm. Vandaar dat Microsoft speciaal twee lettertypen heeft laten ontwerpen door Monotype die ergonomisch geschikt zijn om van een beeldscherm gelezen te worden. Dit zijn Verdana (schreefloos) en Georgia (met schreef).

Het gebruik van veel verschillende lettertypen door elkaar geeft een storend effect. Om dezelfde reden is het af te raden om grote delen van een tekst in vet of cursief weer te geven. Wel kan het verhelderend zijn om speciale stukken tekst, zoals citaten of voorbeelden, consequent een ander lettertype te geven. Men dient dit echter met mate toe te passen.

In drukwerk, zoals in kranten, worden voor de koppen soms andere lettertypen gebruikt dan in de lopende tekst.

Er zijn ook speciale lettertypen voor bepaalde toepassingen, zoals voor telefoonboeken. Voor stripboeken worden speciale individuele fonts ontworpen naar het handschrift van de tekenaar of diens tekenstijl.

Typestyle, typefaces en fonts

De correcte Engelse vertaling voor 'lettertype' is typestyle of typeface family. Onder invloed van de personal computers wordt dit echter steeds vaker font genoemd. Officieel is dit echter incorrect, en is een font een combinatie van grootte en typeface. Een typeface is een normale, cursieve of vette variant van een lettertype.

Bijvoorbeeld: 'Times New Roman' is een typestyle, 'Times New Roman Italic' is een typeface en 'Times New Roman Italic 10pt' is een font.

In het Nederlands is dit onderscheid minder duidelijk en noemen we dit alles gewoon lettertype. Nederland heeft een rijke traditie in het ontwikkelen van lettertypes. Letterontwerpen wordt aan de Haagse Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten als vak onderwezen.

Verdere talen

Veel computers hebben een beperkt aantal lettertypen waardoor ze talen als het Khmer, Thai, Georgisch, Russisch of het Cherokee niet kunnen afbeelden. Het vinden van geschikte lettertypen is vaak een tijdrovende bezigheid. Het Alphabetum is een font dat veel oude geschriften als runen en sanskriet ondersteunt. Het Titus tracht alle Unicode glyphs in een font te verenigen

Letterontwerpers

Zie Lijst van letterontwerpers voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Enkele historische en moderne ontwerpers van lettertypen:

John Baskerville Morris Fuller Benton Frank E. Blokland Giambattista Bodoni William Caslon Firmin Didot

Bram de Does Adrian Frutiger Claude Garamond Eric Gill Frederic W. Goudy Francesco Griffo

Luc(as) de Groot Sem Hartz Nicolas Jenson Manfred Klein Jan van Krimpen Martin Majoor

S.H. de Roos Jacques Sabon Fred Smeijers Gerard Unger Peter Verheul Hermann Zapf

Zie ook

• Lijst van lettertypen
• Letter
• Opensourcelettertype
• Typografie
• TrueType
• Stripboekbelettering
• Kalligrafie

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

Literatuur

• M.H. Groenendaal, Drukletters: hun ontstaan en hun gebruik. 6e dr. (1969).
• Mathieu Lommen, Letterontwerpers: gesprekken met Dick Dooijes, Sem Hartz, Chris Brand, Bram de Does, Gerard Unger (1987).
• Dutch typefounders' specimens from the Library of the KVB and other collections in the Amsterdam University Library, with histories of the firms represented / written and ed. by John A. Lane & Mathieu Lommen (1998).
• Daniel Berkeley Updike, Printing types: their history, forms and use. 3rd ed. (2001).
• Sebastian Carter, Twentieth century type designers. new. ed. (2002).
• John A. Lane, Early type specimens in the Plantin-Moretus Museum: annotated descriptions of the specimens to ca. 1850 (mostly from the Low Countries and France) with preliminary notes on the typefoundries and printing offices (2004).

Externe link

• Pagina met links over lettertype-classificatie

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Fonts op Wikimedia Commons.