Roma

Roma
Zigeuners
Totale bevolking	8-10 miljoen
Verspreiding	Balkan Amerika voormalige Sovjet-Unie West-Europa Midden-Oosten Noord-Afrika
Taal	Romani Caló

De Roma (meervoud van Rom), in het dagelijks taalgebruik ook vaak zigeuners genoemd, zijn een van oorsprong nomadisch volk.

Een groep die vaak in een adem met de Roma wordt genoemd zijn de Sinti. De term Roma kan zowel op het gehele volk als op een van de groepen slaan. Vooral op de Balkan en in westelijk Anatolië trekken nog Romavolkeren rond. In andere delen van de wereld is hun nomadische levenswijze al geruime tijd verboden, en leven zij vaak in woonwagenkampen of in achterstandswijken. De taal van de Roma is het Romani, alhoewel dit eigenlijk niet één taal is maar een verzamelnaam voor meerdere talen. Met name in Spanje wordt ook Caló gesproken.

Groepen

Wereldwijd leven er naar schatting ongeveer 8 tot 10 miljoen Roma (het kunnen er enkele miljoenen meer zijn want geen enkel land heeft een correcte telling). Verreweg de meeste wonen op de Balkan. Ook in de rest van de wereld zijn Roma te vinden, vooral in Amerika, de voormalige Sovjet-Unie, West-Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Roma dienen te worden onderscheiden van woonwagenbewoners of zogenoemde reizigers.

Het Romavolk is opgedeeld in verschillende groepen, vooral gebaseerd op hun woonplaats, hun gewoontes en hun dialect. De belangrijkste vijf groepen zijn:

• Erlides (of ook Arlije), een groep die zich vooral in Zuidoost-Europa (onder meer Macedonië, voornamelijk in Shutka in Skopje (het grootste Romagetto van de wereld) en in Kosovo) en Turkije bevindt.
• Kale (letterlijk "zwart", verwant aan het Hindi-woord kala met dezelfde betekenis, zie ook Ashkalije, de Zwarten) of Gitanos, een groep die vooral op het Iberisch Schiereiland, in Zuid-Frankrijk en in Noord-Afrika leeft. Net als de Sinti, waren de Kale traditioneel werkzaam in de vermaaksindustrie.
• Kalderari (ook Kalderash), veruit de grootste groep, die vooral op de Balkan leeft. Velen van hen vertrokken naar Centraal-Europa en Noord-Amerika.
• Romnichal, een groep die vooral in Groot-Brittannië en Noord-Amerika leeft.
• Sinti. De meeste Sinti zien zich als aparte etnische groep. Anderen zien hen als een groep van Roma. Beide groepen vertrokken in verschillende richtingen uit de omgeving van Noord-Indië, en zijn al duizend jaar gescheiden. De Sinti zijn al langer aanwezig in West-Europa. Het stereotiepe beeld dat men over de „zigeuners” heeft, is waarschijnlijk gebaseerd op de vroege contacten met de Sinti. Zij hadden vroeger de gewoonte veel rond te reizen en met circussen en kermissen op te treden. De meeste Sinti wonen in Frankrijk, Duitsland en de Benelux. In België en Frankrijk noemen de Sinti zich Manush, dat in het Frans Manouche geworden is. In Nederland en België wonen er enkele duizenden. In Nederland wonen ze vooral verspreid over Noord-Brabant en Limburg. Ook in Nieuwegein leeft een grote gemeenschap.

De vijf groepen zijn op hun beurt weer op te delen in kleinere groepen, zoals

• Apa
• Arlije
• Ashkalije
• Bashaldé
• Boyash
• Gurbeta
• Lăutari
• Lovara of Lovari
• Ludar
• Luri
• Machvaya of Machwaya
• Romungre
• Rudara of Rudari
• Tschurara
• Ungaritza
• Ursare
• Xoraxai

Etymologie

Het woord zigeuner heeft voor velen een negatieve bijklank en wordt door veel Roma als discriminerend ervaren. Een etymologisch gedateerde bron is syngainder (1575) en zigeyner (1595), sinds 1840 als zigeuner geschreven. Sommigen denken dat het woord afkomstig is van het Hongaarse cigány of het Latijnse secanus. Een andere uitleg is dat zigeuner via tsigan afgeleid is van atsinganoi of athiganoi, Georgisch of Grieks voor "tovenaar". Dit zou verband houden met een oude sekte in Klein-Azië. De term Tsigan werd al in de 14e eeuw in het Roemeens gebruikt, terwijl de eerste Roma pas in de 15e eeuw in Duitsland aankwamen.

Overigens denkt men in Roemenië anders over het woord Roma: in Roemenië moeten Roma als het aan de regering ligt net als vroeger weer zigeuners worden genoemd. De Servische krant Politika meldde begin december 2010 dat er vanuit de Roemeense hoofdstad Boekarest een wetsvoorstel bij het parlement was ingediend. De Roemeense president Traian Băsescu zei dat er jaren eerder een grote fout was gemaakt door zigeuners Roma te noemen. Daar Roemenen vaak worden verward met de naam Roma geeft dat elders in Europa veel spraakverwarring.

Interessant is de herkomst van de Engelse naam gypsy en de Spaanse naam gitano, die elk van "Egyptisch" zijn afgeleid. Veel Roma verklaarden dat ze uit Egypte kwamen. Dit kan heel goed zijn oorsprong hebben in de verhalen van de Roma die ze elkaar vertelden. Hierin zitten veel raakvlakken met het joodse slavenvolk dat na zijn vlucht uit Egypte in de woestijn ronddoolde. Ook wordt verondersteld dat ze tot de Mamelukken behoorden die van 1250 tot 1811 in Egypte regeerden, alhoewel dit meer dan twijfelachtig te noemen is (zo niet onwaar).

Een andere benaming voor de Roma is het Franse bohémiens. Kennelijk hebben door Frankrijk trekkende Roma de Fransen verteld dat ze uit Bohemen kwamen, wat ook deels klopte.

Geschiedenis

De geschreven bronnen over oorsprong en verspreiding van de Roma zijn schaars. Hoewel de schriftelijk overgeleverde kennis inmiddels is aangevuld met kennis uit taalkundig en genetisch onderzoek, staan de feiten nog steeds niet helemaal vast.

Wel is men het erover eens dat het oervolk van de Roma leefde in Noordwest-India, bij de grens met het huidige Pakistan. Voorheen gingen historici ervan uit dat het zwervende bestaan van de Roma onvrijwillig werd ingezet door aanvallen van de Afghaanse heerser Mahmoud van Ghazna rond het jaar 1000. Hij drong vaak Noord-India binnen en nam dan jongens en mannen als slaven mee en jonge meisjes als dienaressen. Van Ghazna komt het woord gaucho, een vreemdeling voor wie je moet opletten. Recent genetisch onderzoek komt daarentegen tot de conclusie dat de migratie van de Roma richting Europa al vijf eeuwen eerder, dus rond het jaar 500, moet zijn begonnen. Toen deze slavenvolken hun vrijheid verwierven, hadden ze geen territorium waar ze zich konden vestigen. De groepen trokken naar het westen en verdienden hun geld met handel, diverse ambachten en vermaak met muziek en dans. Het waren vaak kundige vaklieden, stammend uit de laagste kasten, de onaanraakbaren, met specialisaties zoals metaalbewerking of paardentemmerij. Het is bekend dat zij niet onbemiddeld waren. In Europa aangekomen, vestigden de Roma zich eerst in de Balkan, waarna zij zich verder over Europa verspreidden.

Hun gemeenschappelijke taal is verwant aan het Sanskriet en het Hindi. De aanwezigheid van veel Griekse elementen in de Roma-taal is te verklaren uit het feit dat de Roma later enkele eeuwen in het Byzantijnse Rijk hebben verbleven, waar Grieks de overheersende taal was.

Rond 1400 begon de stigmatisering van deze groepen, die door de Kerk en overheid als heidenen werden beschouwd. Recent onderzoek heeft aangetoond dat pas na deze periode hun welvaart enorm afnam. Uiteindelijk heeft dit geleid tot de neerwaartse spiraal van armoede waarin dit volk is terechtgekomen.

Tijdens het Romacongres van 1971 in Londen bepaalde deze groep dat zij voortaan Roma zouden heten. Benamingen als zigeuner, gipsy en gitano kwamen hiermee te vervallen. De Roma introduceerden een volkslied, een wapen en een vlag en werden zo één (landloos) volk. De Sinti blijven er desondanks de voorkeur aan geven om van Roma en Sinti te spreken.

Religie

De meeste Roma hebben de dominante religie van het land of de regio waar zij verblijven aangenomen. Toch namen zij niet alle gebruiken over en hielden zij ook aan enkele van hun eigen gewoontes en gebruiken vast. In Oost-Europa zijn de meeste Roma rooms-katholiek, orthodox of islamitisch, in Turkije en Egypte islamitisch en in West-Europa katholiek of protestant.

Kenmerkend voor de religie onder de Roma is het geloof in het bovennatuurlijke. Veel van deze gebruiken kennen hun oorsprong in India en behoren ook tot het geloof van de Hindoes.

In veel landen hebben de Roma hun eigen kerken opgericht, met eigen gebruiken maar vaak wel behorend tot het christendom. Een andere ontwikkeling onder de Roma is dat ze zich niet langer protestant maar evangelicaal noemen en niet graag met het protestantisme worden geassocieerd. Inmiddels zijn er duizenden geloofsgemeenschappen. Er bestaat niet één Romakerk. Vaak hebben ze zich bij bestaande kerken gevoegd. Zo zijn er in Roemenië en Chili groepen die zich bij de zevendedagsadventisten hebben gevoegd.

Vermaak

Het bieden van volksvermaak was voor Roma altijd een acceptabele manier om aan de kost te komen. Een stereotiep voorbeeld is de oude vrouw die op de kermis als waarzegster met een kristallen bol optreedt. Ook het hand- en kaartlezen wordt veel uitgevoerd. Een ander stereotype is dat van de zigeuner als virtuoos en bevlogen muzikant, viool of gitaar spelend in een zigeunerorkest. Heel wat Roma-muzikanten hebben via deze weg nationale of internationale roem verworven. Zo wordt Django Reinhardt als een van de beste jazzgitaristen beschouwd.

Cultuur en tradities

Bij de Sinti en Roma speelt het gezin een grote rol. De oudere generatie geniet respect en heeft autoriteit. De gemeenschap is gebaseerd op een verplichte solidariteit.

Roma hechten traditioneel weinig waarde aan onderwijs. Hun taal, het Romani, is een spreektaal zonder schriftelijke traditie. Lezen en schrijven worden daarom niet belangrijk geacht. Nog altijd is het schoolverzuim onder Roma bijzonder hoog. Zij nemen nauwelijks deel aan het middelbaar onderwijs. De scholingsgraad onder de Roma is dan ook zeer laag, het analfabetisme bijzonder hoog.

Er zijn veel tradities en rituelen rondom geboorte, huwelijk en overlijden. Meisjes worden veelal op jonge leeftijd uitgehuwelijkt, waar soms een bruidsschat tegenover staat. Seks voor het huwelijk is streng verboden. Trouwen buiten de eigen gemeenschap wordt ontmoedigd, maar tegenwoordig gaan zeker in Nederland steeds meer Roma een relatie met een 'gadje' (niet-Roma) aan.

Volwassen Roma kennen een lagere arbeidsparticipatie dan de gemiddelde Nederlander. De criminaliteitscijfers liggen hoger.

Doordat de Roma aan hun eigen cultuur en traditie vasthouden, en zich als groep van de rest van de samenleving isoleren, verloopt hun integratie in Nederland moeizaam.

Discriminatie

Vernietiging van de Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog

De nazi's en hun handlangers vermoordden gedurende de Tweede Wereldoorlog naar schatting 400.000 Roma in de Porajmos, parallel aan de Holocaust. De nazi's zagen de Roma als asociaal en crimineel en beschouwden hen niet als een Europees volk. Tijdens Aktion Reinhard werd er begonnen met de grootschalige vernietiging van het Romavolk.

Het bekendste Nederlandse slachtoffer is het Sinti-meisje Settela Steinbach. Tijdens een van de deportaties werd zij in de trein op weg naar Auschwitz gefilmd: een meisje met een hoofddoek, dat tussen de deuren van een vertrekkende goederenwagon naar een spelend hondje kijkt. Dit beeld was in documentaires lange tijd een icoon van de deportaties van Joden uit Nederland. In 1994 kwam men achter haar werkelijke identiteit.

21e eeuw

Discriminatie van Roma komt nog voor, met name in Oost-Europa, waar ze veruit het talrijkst zijn. De nieuwe lidstaten en kandidaat-leden van de Europese Unie in deze regio trachten deze schijnbaar te beteugelen, maar er blijven zich incidenten voordoen. Met name Roemenië en Bulgarije – de nieuwste lidstaten – krijgen doorlopende kritiek op de racistisch genoemde houding van hun bevolking ten opzichte van de Roma. Acht landen hebben zich verenigd in het Decennium van de Roma, een initiatief dat gericht is op betere integratie van de Roma.

De Arnhemse officier van justitie M. van Elsdingen deed tijdens een requisitoir in 2004 tegen een Roma uit Ede de volgende uitspraken: "Als we spreken over zich misdragende voetbalsupporters of criminele Marokkanen, dan hebben we het over uitzonderingen. Want de meeste voetbalsupporters en Marokkanen zijn niet zo. Maar bij de Roma is dat anders. De Roma-gemeenschap houdt zich bezig met criminaliteit, met strafbare feiten. Inbraken plegen wordt bij hen heel gewoon gevonden. Ze onttrekken zich aan onze cultuur en dat kunnen we niet hebben."

De Romagemeenschap deed hierop aangifte wegens discriminatie, racisme en belediging. Het Openbaar Ministerie vond dat de uitspraken niet te ver gingen. Nadat het openbaar ministerie zich van de uitlatingen had gedistantieerd, liet ook de officier twee dagen later weten zijn woorden te betreuren. In een verklaring zegt het openbaar ministerie dat Van Elsdingen niet het merendeel van de Roma als verdachte van strafbare feiten heeft willen bestempelen.

De gemeenten waar veel Roma wonen hebben zich in het Platform Romagemeenten verenigd, om expertise uit te wisselen en om met de rijksoverheid te kunnen onderhandelen.

Literatuur

• Zigeunernummer: Prana 35, voorjaar 1984. 12 artikelen over zigeuners.

Externe links

• (en) European Roma Rights Centre
• (en) Die RomNews Society
• (en) Europako Romano thaj Travelerengo Forumo
• (en) Specalized Library with Archive "Studii Romani"
• 

  Sinti, Roma & Gadje: Zigeuners in Nederland op YouTube

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Roma op Wikimedia Commons.

Europese etniciteiten en nationaliteiten