Tegeltableau met wijzerplaat

Het Nederlands Tegelmuseum ¹⁾ in Otterlo bezit één van de grootste verzamelingen Nederlandse wandtegels en tegeltableaus. In deze verzameling bevinden zich behalve losse tegels ook tegelvelden en grote, veelkleurige voorstellingen.
In één van de zalen van het museum is bijvoorbeeld een monumentaal tableau met een wijzerplaat aanwezig, uitgevoerd in keramische tegels ²⁾. Het tegeltableau is een uitzonderlijk exemplaar en laat duidelijk de omvangrijke toepassingen zien van tegels en bouwkeramiek in de periode 1900-1940.
Het tableau - waarvan de wijzerplaat uit meer dan 50 tegels bestaat - werd vervaardigd door de vermaarde aardewerkfabriek Porceleyne Fles in Delft, bekend van het Delfts blauw aardewerk, en nu getooid met de naam: Koninklijke Porceleyne Fles-Royal Delft.

Bijzonderheden van het tegeltableau

Trappenhuis met tegeltableau in het toenmalige bankgebouw van Mees & Pierson, Amsterdam, kort na aanbrengen van het tableau in 1919

Het in het Nederlands Tegelmuseum opgestelde tegeltableau werd in de jaren 1917-1919 vervaardigd in opdracht van de bank Mees-Pierson & Co in Amsterdam voor het trappenhuis in het bankgebouw aan de Herengracht 206-214 in Amsterdam. Het tegeltableau was geplaatst boven de ingang naar de publieksbalies. Bij latere, ingrijpende moderniseringen van het gebouw is het tableau er weer afgehaald.
Wegens sterke overeenkomsten met de tegeltableaus op de Beurs van Berlage, werd het ontwerp van dit tegeltableau aanvankelijk toegeschreven aan de architect Hendrik Petrus Berlage, maar uit nader onderzoek is gebleken dat een tijdgenoot van Berlage de ontwerper hiervan moet zijn geweest, namelijk de architect Adolf Daniël Nicolaas van Gendt ³⁾.
Het tegeltableau weegt in zijn geheel 150 kilo en heeft een hoogte van 1640 mm, een breedte van1645 mm en een dikte van 35 mm.
De tegels van het tableau zijn niet vierkant maar volgen de lijnen van de kleurvlakken ⁴⁾. Opmerkelijk is ook, dat op de wijzerplaat van de klok opschriften in het Latijn zijn aangebracht met de volgende ( vermanende ) teksten:

CARPE DIEM. FUGIT IRREPARABILE TEMPUS

Wat betekent:

PLUK DE DAG. DE TIJD VERVLIEGT ONHERROEPELIJK

Hiermee is de klok in goed gezelschap: Op de tegeltableaus op de toren van de Beurs van Berlage valt te namelijk lezen:

BEIDT UW TIJD

en:

DUUR UW UUR

Het zijn dus vermaningen en aansporingen zoals je die op een klok uit die tijd zou kunnen verwachten.
In vroeger dagen was men ook al bezig met dit soort raadgevingen. Op de zonnewijzers – die vooral in Zuid-Frankrijk op kerken te vinden zijn – staan ook vaak van die vermanende en opwekkende teksten en boodschappen voor de langskomende reiziger, als:

Maak voort, want het is later dan je denkt

of:

Gegroet reiziger, let op de tijd

Verwerving door het Tegelmuseum

Het Nederlands Tegelmuseum is erin geslaagd om in 2007 op een veiling dit grote tegeltableau te verwerven.
Wat dit tableau heeft gekost, is niet bekend. Het Tegelmuseum doet geregeld aankopen en maakt daarvoor veelal gebruik van fondsen. In dit geval kwam de steun van de Vereniging Rembrandt en de – nu opgeheven - Jaffé-Pierson Stichting.
Het tableau werd te koop aangeboden door een ( toenmalig ) veilinghuis in Nijmegen. Vóór die tijd was het tableau al jarenlang in bezit van een grote bouwmaterialenhandel. Later is de hele voorraad in april 2006 geveild door het veilinghuis, behalve dan het tegeltableau in kwestie. Toen namelijk bekend werd, dat het Tegelmuseum interesse had in het tableau, werd besloten het stuk niet te veilen.

Wapens op het tableau

Wapens op de vier hoekpunten van het tegeltableau, vóór de restauratie

Wapens op de vier hoekpunten van het tegeltableau, ná de restauratie

In de vier hoeken van het tableau bevinden zich - van linksboven met de wijzers van de klok mee – de wapens van het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Berlijn en Londen; plaatsen en landen waar de bank destijds vestigingen had.
Met deze wapens is iets bijzonders aan de hand geweest. Toen namelijk het tegeltableau werd aangeboden aan het Tegelmuseum, bevonden zich hierop de wapens van het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Berlijn, maar niet van Londen. Voor het wapen van Londen was het wapen van Nederland in de plaats gekomen.
Op de foto van de oorspronkelijke plaatsing in het trappenhuis is goed te zien dat linksonder wel degelijk het wapen van Londen zat.
De verklaring voor deze ongewenste wijziging is waarschijnlijk te vinden door een vermelding in een document van de Porceleyne Fles van zowel ‘een wijzerplaat als van een gedenkplaat’. Het schijnt, dat zich op de wand tegenover de wijzerplaat nog een tegeltableau bevond, vermoedelijk de gedenkplaat. Door het slopen van de gedenkplaat en het tegeltableau bij de verbouwing zou deze gedenkplaat echter zodanig gehavend zijn geweest, dat slechts enige tegels hieruit zijn gehaald, waaronder enkele wapens. Kennelijk is daarbij toen door een misverstand het wapen van Nederland op het van de muur gehaalde tableau met de wijzerplaat terecht gekomen in plaats van dat van Londen.

Restauratie

Het tegeltableau tijdens de restauratie in het Tegelmuseum

Het was een enorme verrassing, toen het Tegelmuseum - enige tijd na aankoop van het tegeltableau - door een bevriende relatie drie tegels kreeg aangeboden, waaronder de tegel met het wapen van Londen. Deze relatie had die tegels op een eerdere veiling gekocht bij het veilinghuis waar later ook het tableau vandaan kwam. Door deze onverwachte aanwinst was het nu mogelijk het tableau weer in de originele staat terug te brengen. Inmiddels is het tableau hersteld, waarbij onderdelen zijn vervangen en het wapen van Londen weer is teruggeplaatst. De tegels zijn bij die gelegenheid gelijk op een nieuwe drager aangebracht.
Helaas was het oorspronkelijke uurwerk niet meer voorhanden, zodat een klein elektrisch aangedreven uurwerk in de drager werd geplaatst. Ook de oorspronkelijke wijzers waren er niet meer. Dankzij fotomateriaal - gevonden in het archief van architect Van Gendt - kon het Tegelmuseum de wijzers opnieuw vervaardigen en op de aandrijving plaatsen.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• Johan Kamermans, conservator van het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo:Bulletin van de Vereniging Rembrandt, Jaargang 19 nr. 2 zomer 2009: Tegeltableau met wijzerplaat Bank Pierson &Co, pagina 30-33, met illustraties op de pagina's 31 en 32.

http://www.verenigingrembrandt.nl/152/de-kunst/gesteunde-kunst/tegeltableau-van-wijzerplaat-bank-pierson-en-co/?id=100001689

• In Bulletin van de Vereniging Rembrandt, Aankoopjaar 2007, staat het tegeltableau met wijzerplaat vermeld onder de rubriek: Gesteunde werken met als bijzonderheden:

o Aankoopjaar 2007

o Objectcategorie Keramiek

o Periode 1880-1950

http://www.verenigingrembrandt.nl/146/zoek-resultaten/?query=vol.%2019%2C%20nr%C2%B0%202%2C%20zomer%202009%2C%20Johan%20Kamermans&start=0

• ¹⁾ De collectie van het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo geeft een overzicht van de ontwikkeling van de Nederlandse tegelproductie vanaf de 16de eeuw tot nu. Een belangrijk zwaartepunt in de verzameling ligt bij de door techniek en/of het gebruik van vernieuwende toepassingen uit de periode 1885-1940. Grote architecturale toepassingen, anders dan jubileumtableaus en reproducties van schilderijen op tegels, zijn minder sterk vertegenwoordigd. Het ‘zeer bewerkelijk’ Tegeltableau met wijzerplaat is een hoogstandje en vormt daarmee een belangrijke aanvulling op de collectie.

http://www.nederlandstegelmuseum.nl/

• ²⁾ Keramische tegels zijn er in alle mogelijke uitvoeringen, afmetingen en diktes. Naast het formaat zijn ook de functie en de esthetica van groot belang.

Een keramische tegel is een uit klei gebakken product. Al naar gelang de toepassing wordt gesproken over een wandtegel of een vloertegel. Keramische tegels zijn verglaasd of onverglaasd, geperst en gemaakt van zuivere minerale grondstoffen zoals klei en zand. Deze grondstoffen worden gewonnen in groeves.

Na winning gaat de klei naar moderne productie-installaties voor verdere bewerkingen. Via een proces van vormen, drogen, bakken, nabewerking en keuren verlaat het eindproduct de fabriek als keramische wand- of vloertegel.

De keramische tegels worden gevormd volgens de perstechniek. Hierbij wordt relatief droge klei als poeder machinaal in een vorm geperst die daarna in een drogerij uithardt en wordt gebakken. Het zogeheten biscuit wordt daarna verder afgebakken, waarna het al dan niet nog een nabewerking ondergaat.

• ³⁾ Adolf Daniël Nicolaas van Gendt behoorde tot de derde generatie van een familie van architecten en ingenieurs. Hij maakte naam als ontwerper van tal van bankgebouwen, waarin hij in Nederland een belangrijke vernieuwing doorvoerde door de traditionele reeks kantoorlokalen te vervangen door één grote kantoorzaal.

In 1916 maakte Van Gendt een eerste ontwerp voor een bankgebouw voor wat op dat moment nog de fa.

Boissevain & Co. was. Kort daarna - Boissevain had zich inmiddels teruggetrokken uit de firma - veranderde de naam van het bedrijf in Pierson & Co.

• ⁴⁾ De tegels zijn in reliëf uitgevoerd, waarbij de kleurvlakken door reliëflijnen worden begrensd. Deze techniek is gemengd, en bestaat uit de volgende combinatie:
• Sectieltegels: op maat gesneden en per kleurvlak gevormde tegels die samen een voorstelling vormen
• Cloisonné: met lijnreliëf en gekristalliseerde glazuren bewerkte tegels.

Cloisonné ( Frans = verdeeld in vakjes) is een bekende, oude bewerkingstechniek, die in etappes verloopt. Het wordt gebruikt om sieraden, vazen en andere decoratieve voorwerpen als tegels te produceren.

Cloisonné werd ontwikkeld in het Nabije Oosten en verspreid naar het Byzantijnse Rijk, en vandaar langs de Zijderoute naar China, Korea en Japan. De techniek is verder ontwikkeld in Europa.