Materialen en hulpmiddelen voor kunstschilders

Kunstschilders gebruiken een groot aantal materialen en hulpmiddelen. De keuze is groot! Zo gebruiken ze onder meer: olieverf, acrylverf, penselen en kwasten, doek en papier, pigment, olie, terpentijn, bindmiddel, tempera, emulgator, en natuurlijk de nodige gereedschappen en hulpmiddelen.
Aangezien het arsenaal aan materiaal en middelen enorm uitgebreid is, is het ondoenlijk alles wat de kunstschilder gebruikt hier te benoemen. Om die reden worden dan ook alleen de voornaamste materialen en hulpmiddelen aangeduid of besproken.

Gereedschappen en hulpmiddelen

Zoals bij elk handwerk, heeft een kunstschilder gereedschappen en hulpmiddelen nodig om te kunnen schilderen. De bekendste zijn het penseel en de kwast, en vaak ook een palet om de verf op te mengen, waarvoor vaak schildersmessen en paletmessen worden gebruikt. Daarmee kan de verf worden gemengd en aangebracht worden op het schildersdoek, dat strakgespannen is op een houten spieraam. Ook wordt geschilderd op dragers als: hardboard, triplex of een plaat aluminium.
Het doek of een andere drager staat meestal op een schildersezel of een andere verhoging, waardoor de kunstschilder ongehinderd kan werken en afstand kan nemen om alles goed te kunnen bekijken.
Een schildersezel bestaat uit een houten standaard met een klemmechanisme om het doek of het paneel mee te bevestigen. Atelierezels zijn omwille van de stabiliteit veelal stevig en zwaar. Veldezels zijn meestal driebenig en inklapbaar. Ze zijn eenvoudig in te stellen en te demonteren.

Penselen en kwasten

Diverse soorten penselen

De benaming "penseel" is afkomstig van het Latijnse "penicillum", dat borsteltje betekent. Het penseel is zeer waarschijnlijk het oudste schildersgereedschap en is één van de belangrijkste gereedschappen van de kunstschilder. Het is dan ook van groot belang de juiste penselen te kiezen. Ze zijn er in diverse maten en types. Om er enkele te noemen: ronde penselen, kattentongpenselen en platte penselen. Ook worden er verscheidene soorten haarsoorten toegepast. Van hoogwaardige, handgemaakte penselen van roodmarterhaar, geitenhaar, eekhoornhaar, dassenhaar varkenshaar of iltishaar - afkomstig van de Russische poolkat - tot sterke haren die gemaakt zijn van synthetische vezels als nylon. Soms bestaan de haren uit een mengsel van synthetische en natuurlijke haren.

Penselen zijn er in diverse maten, types en haarsoorten

Een veel gebruikte kwast is de Spalter. Een spalter is een grote platte borstel, perfect voor olie- en acrylverf en vernissen of voor het aanbrengen van grote oppervlakken.

Elke soort verf vraagt zijn eigen penselen en kwasten en elke techniek zijn eigen haarsoort en vorm.

Aanvullende methoden van verf opbrengen

Verf wordt niet alleen verwerkt met penselen of kwasten, maar kan ook met andere hulpmiddelen worden aangebracht. Zo gebruikt de kunstschilder ook sponzen, lijmkammen, schildersmessen, verfrollers van lamswol of kunststof en nog veel meer. Een bijzondere methode is het werken met airbrush en verfspuit, waarmee met een fijne nevel verf op de drager wordt gespoten.

Verfsoorten

Diverse soorten verf in tubes

Verf bestaat in zijn meest pure vorm voornamelijk uit twee bestanddelen: een kleurende stof ( pigment ) en een bindmiddel. De keuze van bepaalde pigmenten geven de verf niet alleen kleur maar bepalen ook de mate van transparantie en lichtechtheid van de kleur.
Het bindmiddel is samen met de pigmenten het belangrijkste onderdeel van verf. Het zorgt ervoor, dat de pigmentdeeltjes aan elkaar en aan de ondergrond hechten.
Vroeger werd als bindmiddel altijd lijnolie of notenolie gebruikt, maar tegenwoordig zijn er allerlei synthetische bindmiddelen aanwezig, die net als de klassieke oliesoorten hechtend en drogend zijn.
De meest gebruikte en belangrijkste verfsoorten die de kunstschilder gebruikt, worden hierna vermeld. Ze zijn verkrijgbaar in tubes of in potten.

• Olieverf
• Acrylverf
• Aquarelverf
• Alkydverf
• Gouache + Tempera
• Pastelkrijt
• Waterverf + Inkt

Verder worden ook deze soorten veelvuldig toegepast:

• Fixatieven + vernissen
• Zeefdrukverf
• Spuitverf
• Structuurpasta’s + Gel
• Maskeervloeistof
• Gesso

Doek

Elke schildering of tekening wordt uitgevoerd op een drager of ondergrond. Dragers kunnen star zijn, zoals een houten paneel, of flexibel, zoals papier, schilderslinnen of doek van katoen, canvas of jute. Elk drager of ondergrond moet voordat de schildering wordt aangebracht, worden geprepareerd.
Doek moet voor gebruik eerst op spielatten worden gespannen om een stevige drager te worden. Een spieraam vormt de basis voor het doek. Vroeger moest de schilder zo'n spieraam zelf in elkaar zetten en het doek erop spannen, maar tegenwoordig is dit al door de fabrikant uitgevoerd. Bij bijzondere afmetingen moet de schilder toch dikwijls zelf weer het spieraam monteren.
In doeken is een duidelijk kwaliteitsverschil aanwezig, wat in de prijs is terug te vinden.

In doeken is een duidelijk kwaliteitsverschil aanwezig

Als regel wordt het katoen of het linnen geprepareerd met een paar lagen universele witte primer, waardoor de doeken geschikt zijn voor alle verfsoorten, als olieverf, acryl, gouache, tempera en collage.
Bij goede doeken zijn de hoeken strak afgewerkt, zodat ook de zijkanten in het werk opgenomen kunnen worden.

Papier

De benaming papier stamt van de papyrusplant. Deze plant gebruikten de Egyptenaren al 4000 jaar voor Christus om papier van te maken.
De voornaamste grondstof voor papier - bestemd voor tekenen- en schilderen - bestaat tegenwoordig uit cellulosevezels van diverse soorten planten. Deze vezels worden vermalen tot pulp, gezuiverd en verder behandeld. Deze verdere behandeling hangt sterk samen met het doel waarvoor het papier zal worden gebruikt.
Karton is papier dat bestaat uit een aantal lagen. We noemen papier karton als het gewicht meer dan 179 gram per vierkante meter is.
Kunstenaars gebruiken papier en karton veelvuldig om hun schilderingen vorm te geven. Het is een grondstof met haast onbegrensde mogelijkheden.
Bij werken op papier wordt meestal een vlakke, houten plaat of hardboard als ondergrond gebruikt, waar het papier met stevige tape wordt opgeplakt.

Tafelopstelling voor schilderen op papier of op kleine doeken

Er zijn vele soorten papier en karton in diverse diktes en maten:

• Tekenpapier
• Aquarelpapier
• Papier voor verschillende druktechnieken zoals etsen en linodruk
• Acrylpapier
• Pastelpapier
• Rollen tekenpapier
• Schets en tekenpapier
• Schetsboeken
• Transparant papier
• Tekenblokken

Een bijzondere papiersoort is handgeschept aquarelpapier, gemaakt uit 100% katoen. Aquarelleren met dit papier levert prachtige resultaten op, waarbij als extra nog geldt, dat dit kunstenaarspapier een buitengewone weerstand tegen veroudering bezit.

Potloden, houtskool en pennen

Tekenen en ontwerpen vormen de basis van menig kunstwerk. Meestal zijn tekenmaterialen als potlood of houtskool eenvoudiger te hanteren dan verf en penselen, maar ook bij het ontwikkelen van voorstudies bieden potlood en houtskool veel mogelijkheden.
Potloden worden echter niet alleen voor het maken van studies gebruikt, ook tekeningen in potlood als volledig kunstwerk worden zeer gewaardeerd.
Een potlood is een soort schrijf- en tekengerei. Ze bestaan uit een tekenstift van klei en grafiet in een houten omhulsel. Het mengsel voor de stift wordt in een oven gebakken. Veel klei en weinig grafiet geeft een hard potlood, veel grafiet en weinig klei geeft een zacht potlood. De hardheid wordt uitgedrukt met de letters H, B en F, waarbij H staat mvoor Hard, B voor Black (zwart) en F voor Firm (sterk). Verder wordt er nog met cijfers gewerkt.

• Hoe hoger het cijfer is bij H, hoe harder het potlood is, waardoor het vooral geschikt is om heel licht mee te schetsen.
• Hoe hoger het cijfer is bij B, hoe zwarter het potlood is, waardoor het vooral geschikt is om schaduwen te tekenen en om extra contrast aan te brengen.

Het standaardpotlood HB, heeft een hardheid tussen hard en zacht, en kan voor veel doeleinden worden toegepast.

Potloden bestaan uit een tekenstift van klei en grafiet in een houten omhulsel

Om correcties aan te brengen in een potloodtekening, wordt als regel vlakgom genomen. Er zijn diverse soorten in omloop, maar meestal wordt het witte, zachte kneedgum gebruikt.
Kleurpotloden worden vaak gebruikt om details aan te vullen of een volledig kunstwerk te maken. Ze zijn er in diverse kleuren en hardheden aanwezig. Kleurpotloden worden op dezelfde manier gefabriceerd als grafietpotloden, alleen worden de stiften niet in een oven gebakken. Dit is niet mogelijk, aangezien het pigment daar niet tegen bestand is.
Houtskool wordt vaak gehanteerd om in grote lijnen een opzet te maken van een schildering. Houtskool is verkoold hout, dat een diepzwarte lijn geeft en vaak gebruikt wordt voor een ruwe tekening of schets, maar het leent zich ook voor artistieke doeleinden als tekenen en schetsen.
Tekenpennen worden toegepast voor schrijven en tekenen. De meeste pennen zijn navulbaar met Oost-indische inkt. Er zijn ruim 14 schrijfbreedtes van de pennen aanwezig, oplopend van 0,1 mm, 0,3 mm, 0,5 mm, enzovoort. Ook zijn er de zogenaamde fineliners. Fineliners zijn viltstiften die even dun kunnen tekenen als een tekenpen.

Afwerking

Als een schildering of een tekening gereed is, kan deze worden ingelijst. Meestal is zo'n lijst van hout of metaal. Als extra bescherming van kwetsbare werken als monoprints, transparante schilderingen op papier, houtskooltekeningen, etsen en aquarellen, wordt vrij vaak een glasplaat als afdekking gekozen.Meestal wordt bij het inlijsten een passe-partout van karton toegepast om de kwetsbare delen van een schildering of tekening vrij te houden van het glas. Een passe-partout wordt gemaakt van zuurvrij karton van enkele millimeters dik. Meestal wordt licht gekleurd karton gebruikt, maar soms wordt gekozen voor een kleur die op het kunstwerk is afgestemd.
Een goed gekozen lijst met passe-partout geeft ook het werk meer aanzien, waardoor alles nog beter tot zijn recht komt.
Bij schilderingen op strak afgewerkte doeken, wordt veelal de lijst weggelaten en de zijkanten in het werk opgenomen, zodat dit één geheel wordt.
Naast het afwerken en inlijsten, is ook het kiezen van het juiste ophangsysteem van belang. Afhankelijk van het kunstwerk - al of niet met lijst - moet worden bepaald wat de bevestigingsmogelijkheden zijn, en op welke manier een kunstwerk op een wand of een muur kan worden aangebracht. Dit moet niet worden onderschat, aangezien sommige kunstwerken een redelijk gewicht vertegenwoordigen.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• De afbeeldingen in dit lemma, zijn gemaakt in het atelier van de kunstenares Ria van der Meulen, te Arnhem. De kunstenares heeft ook de nodige aanwijzingen gegeven en correcties van de tekst verzorgd.
• Verder geraadpleegd: Handboek voor de kunstenaar, Ray Smith, ISBN: 9789043916851