Kuus

Kuus en de Kuusenpaol

Het woord 'Kuus' is in Brabant een bekend begrip. Het is een dialectwoord met verschillende betekenissen. Om die verschillende betekenissen en het grensgebied aan te geven is er een speciale Kuusenpaol geplaatst in Brabant. In de Noordelijke Meijerij is kuus een kalfje maar in Kempenland is een kuus geen kalf maar een varken.

Onder Lennisheuvel, bij herberg de Schutskuil, is daarom een grenspaal geplaatst: 'de kuusenpaol'. Een houten sculptuur, waarvan de zuidzijde een varken toont en de noordzijde een kalf. Ruwweg gezegd komt het erop neer dat het Noord-Meierijse kuus meestal kalf betekent en dat hetzelfde woord in de Peel en de Kempen, ook in Midden en West-Brabant, vooral voor een varken gebruikt wordt.

Kuusepaal01kuus De paal met het varken erop.

Kuusepaal02koe Aan de andere kant van de paal staat een koe.

Geschiedenis

In de noordelijke Meierij is een kalfje dus een kuus. De lokroep voor de kalfjes was dan ook vanouds: kuus, kuus, kuus! Veghel heet met carnaval Kuussegat. De benaming schijnt terug te gaan op de vroegere kalvermarkt aldaar. Jan Elemans (Woord en wereld van de boer, 1959) zegt dat de roepnaam voor de koe in Huisseling kuus is en dat het gebruikelijke woord voor kalf mok is.

In het Kempenland is een kuus een varken. Jonge varkens worden dan ook volgens A.P. de Bont (Dialekt van Kempenland, 1958) gelokt met kuut, kuut, kuut, het woord dat bij hem ook big betekent.

De naam kuus kan eveneens voor een jong kalf van het vrouwelijk geslacht dat nog melk te drinken kreeg worden gebruikt. Dan was het dikwijls Kuuske, of Kuuskalf, of Vaarskalf, dat was ook plaatselijk verschillend. Zo werd een kalf van het mannelijk geslacht Stierkalf genoemd, maar plaatselijk ook Lojkalf. Het naar de markt gaan met een Kuus, kan goed een varken bedoeld zijn, omdat op de veemarkten evengoed varkens werden verhandeld, als hoornvee.

Reacties en discussie

In Brabant is het woord kuus aan discussie onderhevig, omdat elke Brabander wel een lezing kent. Vroeger stonden boeren in de wei en aan de ene kant van die wei werd het woord kuus gebruikt voor een kalf en aan de andere kant van de wei was kuus weer een varken.

In 2000 wilde carnavalsvereniging 'De Kromploegers' uit Liempde het daarom onderhand wel eens precies weten. Zij stelden een uitgebreid onderzoek in naar de achtergronden van de kuus. Zelfs binnen de gemeente Boxtel kon het woord kalf of varken betekenen. De conclusie was dat men richting Best en Oirschot meer de betekenis varken tegenkwam en richting Sint-Oedenrode en Schijndel juist kalf en koe. Daarom werd de kuusenpaol uiteindelijk geplaatst. Wanneer men richting Oirschot gaat, ziet men een varkenskop, kijkt men na het passeren om, dan lacht een koeienkop je tegemoet. Ook werd een oproep gedaan met de vraag hoe Brabanders in het grensgebied het woord kuus nou eigenlijk gebruikte. Dat riep talloze reacties op.

Henk v.d. Aa: In Den Dungen is een jong kalf een kuuske. Maar een koe wordt nooit kuus genoemd.

P. van Bergen-v.d. Wiel (Engelen) : Mijn schoonvader (boerenbedrijf) was van 1908. Hij noemde een kalf een 'kuuske', dus het is een koe. 'Kom maar kuuske', zei hij dan.

Toon van der Burgt : Dat "kuus" naar de koei-e-mert gaat is doodnormaal voor een gezonde koe. Ik heb pas onlangs gelezen dat "kuus" in andere streken van Brabant een andere betekenis kan hebben, nl. varken, maar dat is bij ons "ne kut" (uitspraak als but (engels) = jong varken).

Ria Kuypers : Ik kom uit Schijndel, en ze zeggen tegen een kalf 'kuus'.

Harry Wijgergangs (Middelrode): Het woord Kuus betekent in Brabant niet overal hetzelfde. Rond Tilburg en Eindhoven is een Kuus een varken of big. In de omgeving van 's-Hertogenbosch, Veghel Heeswijk-Dinther is een Kuus een kalf ofwel een koe. Veghel heeft de scheldnaam Veghelse Kuuskens. Als wij vroeger de koeien uit de wei moesten halen riepen we altijd 'Kuus Kuus Kuus'.

Ria Wingens : Bij ons in Herpen noemden wij vroeger een koe een kuuske; een kalfje was een klein kuuske.

Mariet van Zon : Vroeger ging ik vaak met mijn vader naar de markt in Den Bosch om kalfjes te kopen en daar spraken ze ook over kuuskalfjes en dat waren dan vrouwtjeskalfjes, dus dat kuus stond dus voor koe. Mijn vader zei dat dit dialect was van Gelderland of zo, maar dat weet ik niet zeker.

Maarten van Lankvelt : In de carnavalstijd heb je de Veghelse kuus (=koe) en Kussegat, en de Udense Knoeris (=Varken).

J. Verhoeven (plaats niet bekend) : Wij kenden vroeger een "kuus" als een kalf van een koe. Wij noemde dè dan nie kuus mar kuuske, unne kuus dè waar wir un veul groter kalf.

Brabantse taal, cultuur en identiteit

Het dialectwoord kuus leidde in 2008 vanuit Erfgoed Brabant tot de oprichting van een website genaamd 'KuusKuus' ter promotie van de Brabantse taal, cultuur en identiteit.

Hoe zit het nu echt?

Kaartkuuskuus [http://www.cubra.nl/sjep/feestvanvroeger/feestvanvroeger3/feest3030kuusinzendingen.htm