Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Kompas
Een kompas is een navigatie-instrument om de richting ten opzichte van het noorden te bepalen.
Het traditionele magnetische kompas bestaat uit een vrij opgehangen magneet, die zich onder invloed van het aardmagnetisch veld in een bepaalde richting opstelt, waardoor het mogelijk wordt om het magnetische noorden (Nm) (of het zuiden (Sm)) aan te wijzen.
De specifieke uitvoering van een magnetisch kompas met onder meer cardanische ophanging voor gebruik op een schip wordt wel aangeduid als scheepskompas.
Afwijkingen
 Zie Aardmagnetisch veld voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Een kompas wijst altijd naar het magnetische noorden, dit komt niet overal op aarde overeen met het geografische noorden. De lokale afwijking, magnetische declinatie of variatie genoemd moet verrekend worden bij het uitzetten van een richting. De grootte en richting van de variatie staat altijd vermeld op zeekaarten en in almanakken. De variatie verandert over het algemeen slechts langzaam, zodat verrekenen goed mogelijk is.
De variatie in Nederland is momenteel ongeveer ½° west, zodat het magnetische noorden hier bijna samenvalt met het geografische noorden. Elders op de wereld kunnen variaties tot tientallen graden optreden, in de buurt van de polen is de variatie zelfs zo groot dat een kompas geheel onbruikbaar wordt.
Naast de variatie is er nog een afwijking, de deviatie. Deze speelt met name een rol op ijzeren schepen, waar het metaal van het schip invloed uitoefent op het magnetisch veld waarnaar het kompas zich richt. Om de deviatie te compenseren wordt het kompas 'gesteld', hierbij worden kleine magneetjes in de buurt van het kompas aangebracht, daarna wordt nog van een aantal gelijkmatig over de cirkel verdeelde koersen bepaald wat de miswijzing van het kompas is. Deze miswijzingen worden in tabelvorm bij het kompas bewaard.
Een derde afwijking wordt veroorzaakt door de magnetische inclinatie, het verschijnsel dat de magnetische veldlijnen niet evenwijdig aan het aardoppervlak lopen maar hellen. Een kompasnaald op het noordelijk halfrond zal met zijn noordpool naar beneden willen duiken, op het zuidelijk halfrond helt het veld naar het zuiden. Dit kan eenvoudig gecompenseerd worden door de tegenoverliggende kant iets zwaarder te maken, dit maakt een kompas voor het noordelijk halfrond echter minder bruikbaar op het zuidelijk halfrond en vice versa. Ook maakt het op deze manier uitbalanceren kompassen gevoeliger voor versnellingen.
Geschiedenis
De oudste kompassen waren waarschijnlijk stukken gemagnetiseerd ijzer of ijzererts die op een plankje drijvend in water lagen. Verbeteringen in de vorm van een staafmagneet, een betere ophanging en de kompasroos volgden later.
De vroegste bekende vermelding van het gebruik van een kompas voor navigatie op zee is in het Chinese boek "Pingzhou Ke Tan" (Tafelgesprekken van Pingzhou) uit 1117 van Zhu Yu. Later in de 12e eeuw verspreidde het gebruik van het kompas zich via de Arabieren naar Europa.
Moderne en geavanceerde navigatiesystemen hebben het magnetisch kompas in vliegtuigen voor normaal gebruik verdrongen. In zowel vliegtuigen als op schepen zijn ze echter nog altijd wettelijk verplicht als noodvoorziening. Voor de koersbepaling wordt gebruikgemaakt van radiobakens, gyrokompassen, ring laser gyrokompassen, fibre optic gyrokompassen en satellietnavigatie. Voor de richtingbepaling in de ruimte zijn deze nog te gebruiken in traagheidsnavigatie. Ze zijn uiteraard niet meer noordzoekend, doordat ze de aardrotatie niet meer ondervinden.
Gyroscopische kompassen houden een ingestelde richting vast ten opzichte van een vast (ver) punt in de ruimte en zijn niet gevoelig voor ijzer of magneten. Ook een gyrokompas vertoont een klein verloop en zij het kleine, afwijking, namelijk de hoek tussen het Ware Noorden (Nw) en het Gyro Noorden (Ng); deze afwijking noemt men de Totale Fout. Bij pleziervaart en oriëntatie in het terrein worden magnetische kompassen echter nog veel gebruikt, veelal in combinatie met GPS-ontvangers. Ook zijn er elektronische kompassen met sensors waarmee het magnetisch noorden kan worden vastgesteld.
Kompasroos
Oorspronkelijk werd de cirkel in vieren, achten, zestienen, 32'n gedeeld waarbij de richting volgens een vast systeem werd aangeduid: tussen noord en oost kwam noordoost, tussen noord en noordoost noord-noordoost, tussen noord en noordnoordoost noordnoordoost ten noorden, tussen noord en noordnoordoost ten noorden kwam noordnoordoost ten noorden noord, etc. Op dit punt is de kompasroos in 64 delen verdeeld en voldeed daarmee aan de toenmalige behoefte om de koers te bepalen.
De huidige kompassen zijn voorzien van een indeling in 360 graden (rechtsom, integenstelling tot wat in de wiskunde gebruikelijk is), en algemeen worden de vier hoofdstreken Noord Oost Zuid en West door een letter aangegeven. Militaire kompassen zijn nog wel eens uitgerust met een roos die verdeeld is in 6400 duizendsten. De reden hiervoor is dat één zo'n mil vrij goed overeenkomt met een meter op een kilometer afstand. De artillerie kan hiermee bij inschieten vrij eenvoudig het geschut op het doel richten.
Met de gangbare peilkompassen kunnen hoeken tot 0,25° afgelezen worden. (zie tabel, kolom 4)
| Naam | Afkorting | Graden | Nieuwgraden |
|---|---|---|---|
| Noord | N | 0° | 0 gon |
| Noordnoordoost | NNO | 22,5° | 25 gon |
| Noordoost | NO | 45° | 50 gon |
| Oostnoordoost | ONO | 67,5° | 75 gon |
| Oost | O | 90° | 100 gon |
| Oostzuidoost | OZO | 112,5° | 125 gon |
| Zuidoost | ZO | 135° | 150 gon |
| Zuidzuidoost | ZZO | 157,5° | 175 gon |
| Zuid | Z | 180° | 200 gon |
| Zuidzuidwest | ZZW | 202,5° | 225 gon |
| Zuidwest | ZW | 225° | 250 gon |
| Westzuidwest | WZW | 247,5° | 275 gon |
| West | W | 270° | 300 gon |
| Westnoordwest | WNW | 292,5° | 325 gon |
| Noordwest | NW | 315° | 350 gon |
| Noordnoordwest | NNW | 337,5° | 375 gon |
Kompastypen en gebruik
Het meest eenvoudige kompas heeft een draaibare naald op een vaste roos. Dit kompas kan voor een eenvoudige oriëntering op het noorden gebruikt worden. Meestal zijn deze kompassen met een vloeistof gevuld, die de beweging van de kompasnaald dempt.
Deze handkompassen zijn altijd vlak uitgevoerd. De kompasdoos is transparant is en draaibaar in een rechthoekige basisplaat gemonteerd is. De bodem van de kompasdoos is voorzien van evenwijdige strepen en een noordpijl en de rand van de doos is voorzien van een gradenverdeling. Dit kompas kan gebruikt worden om vooraf op een kaart een richting uit te zetten die dan in het veld afgelegd kan worden. De basisplaat wordt hiervoor op de kaart langs de te lopen richting gelegd, waarna de kompasdoos gedraaid wordt zodat de noordpijl naar het kaartnoorden wijst. In het veld wordt dan het hele kompas zo gedraaid dat de naald over de noordpijl staat. De basisplaat wijst dan in de op de kaart uitgezette richting.
Zo'n kompas kan uitgebreid worden met een peilspiegel, hier kan in het veld een punt gepeild worden waarna de kompasdoos wordt gedraaid zodat de naald samenvalt met de noordpijl. De spiegel maakt het mogelijk dit te doen terwijl het kompas horizontaal en gericht op het doel blijft. Op de rand van de kompasdoos kan hierna de richting afgelezen worden of er kan zoals bij een normaal plaatkompas meteen in de richting van het doel gelopen worden.
Kompassen met een draaiende kompasroos zijn altijd met vloeistof gevuld. Deze kompassen zijn rond uitgevoerd, zodat de kompasroos steeds horizontaal op de vloeistof drijft. Door de demping van de vloeistof zijn deze kompassen traag. Bij ouderwetse kompassen is soms een mechanische blokkering aangebracht om de naald tijdens vast te zetten, wanneer die niet wordt gebruikt.
Scheepskompassen zijn zo uitgevoerd. Zij hebben een schaalverdeling die meedraait. Op het kompashuis is hierbij een zogenaamde zeilstreep aangebracht, die overeen moet komen met de lengteas van het schip. Het schip kan nu zo gestuurd worden dat de gewenste koers tegenover de zeilstreep afgelezen wordt.
Een peilkompas heeft één of ander vizierinrichting waarmee een veraf gelegen punt "in de peiling" genomen kan worden. De constructie van het kompas is zodanig dat tegelijkertijd of achteraf de kompasrichting afgelezen kan worden.
Een gyrokompas is niet afhankelijk van magnetisme, maar is een gyrotol die een eenmaal ingenomen stand in de ruimte behoudt en met behulp van precessie noordzoekend is gemaakt.
Kleine kompassen zoals ze ingebouwd worden in horloges, smartphones en andere elektronische apparaten bestaan meestal uit twee of drie magnetometers waarvan de metingen verwerkt worden door een microprocessor. De juiste oriëntaite wordt berekend met behulp van trigonometrie. GPS-ontvangers met twee of meer antennes kunnen ook als kompas gebruikt worden en tot 0,5° nauwkeurigheid bereiken.
Zie ook
- Gyroscoop
- Plaatsbepaling, over de lengte- en breedtegraad en andere manieren om de oriëntatie te bepalen.
- Sextant
Externe link
- www.silva.se PDF document met uitleg gebruik plaatkompas volgens Silva 1-2-3 systeem.
Vrije mediabestanden over Kompas op Wikimedia Commons