Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Johannes Gutenberg
| Johannes Gutenberg | ||
| Johannes Gutenberg (postuum portret, tijdens zijn leven is hij niet afgebeeld) | ||
| Johannes Gutenberg (postuum portret, tijdens zijn leven is hij niet afgebeeld) | ||
| Algemene informatie | ||
| Volledige naam | Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg | |
| Geboren | ca. 1397, Mainz | |
| Overleden | 3 februari 1468, Mainz | |
| Beroep | drukker | |
Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg (Mainz, ca. 1397 - aldaar, 3 februari 1468) was een Duits drukker. Hij geldt als de uitvinder van de boekdrukkunst in Europa. Hij werkte te Straatsburg (ca. 1440) en Mainz (ca. 1450). Zijn bekendste werk is de in 1455 voltooide Gutenbergbijbel.
De veelgehoorde bewering dat Gutenberg de boekdrukkunst zou hebben uitgevonden, is misleidend. De blokdruk bestond al langer, waarbij een hele bladzijde uit één blok werd vervaardigd. Als zo'n bladzijde achteraf moest worden gecorrigeerd en geredigeerd, dan moest er een heel nieuw blok worden gesneden.
Gutenbergs zeer grote verdienste bestaat in het gebruik van losse letters. Door Gutenbergs vinding werden correctie en redactie gemakkelijker en goedkoper; kleine verwisselingen in het zetsel waren nu voldoende.
De uitvinding
Het maken van losse letters was echter een zeer grote onderneming, waarvoor Gutenberg vele deel-technieken moest uitvinden, ontwikkelen en perfectioneren, daaronder:
- stempels, in staal gesneden letters in spiegelbeeld
- matrijzen door de gehard stalen stempel in een stuk koper te slaan
- het vinden van een geschikte en goedkope legering om de letters in voldoende hoeveelheden te kunnen produceren.
- een gietvorm om de letters te kunnen gieten
- een zethaak om de regels te kunnen maken.
Gutenberg was opgeleid als edelsmid, en bekend met fijn-metaalbewerking. Hij was bekend met het gebruik van stempels, die werden bijvoorbeeld gebruikt bij het versieren van harnassen. Een stempel gebruiken om die veel dieper in koper te slaan, om daarmee een matrijs te verkrijgen, was op zichzelf al een prestatie van belang.
Het ontwikkelen van een geschikte legering voor het letter-metaal moet het resultaat zijn geweest van vele jaren experimenteren. Lood is wel goedkoop, en bij redelijk lage temperatuur vloeibaar, maar puur lood vloeit slecht uit, en vult matrijzen zeer slecht. Letters van puur lood zijn ook veel te zacht. Een zeker percentage tin maakt het metaal veel beter vloeibaar, en zo vult de matrijs zich beter. Maar dit mengsel krimpt bij afkoeling zo sterk dat het letterbeeld vaak afbreekt in de matrijs, en daarin achterblijft.
Bismut en antimoon zijn twee metalen die juist uitzetten bij afkoeling. Toevoeging van deze metalen aan het letter-metaal vermindert de krimp van het metaal bij afkoeling: de letter komt los uit de matrijs. Bovendien zorgt het antimoon in de legering voor een veel grotere hardheid en duurzaamheid.
De techniek van het gieten zelf was al net zo veeleisend: de matrijzen dienen bij elkaar te passen wat betreft grootte, matrijzen dienen uitgelijnd te worden, zodat later alle letters op een lijn staan. De gietvorm moet snel uit elkaar gehaald kunnen worden, de letter moet gemakkelijk uit de gietvorm kunnen komen want voor een werk van enige omvang zijn zeer veel letters nodig.
Dat alles diende bovendien met een dergelijke precisie te geschieden, dat het uiteindelijke product, het boek, niet te onderscheiden was van een handgeschreven codex. Dit alles bij elkaar was een zeer bijzondere prestatie, getuige de hoge kwaliteit van het drukwerk, die nog altijd te bewonderen is in de Gutenberg-bijbels over de hele wereld.
Het leven van Gutenberg
Gutenberg was de zoon van Friele Gensfleisch zur Laden en Else Wyrich von Gutenberg. De zoon nam dus de naam van zijn moeder aan. De patriciërsfamilie uit Mainz verliet in de jaren na 1420 de stad ten gevolge van oplaaiende strijd tussen adel en burgerij. Aanvankelijk vestigde de familie zich in het Hessische Eltville en rond 1430 in Straatsburg. Er zijn aanwijzingen dat Gutenberg in het midden van de jaren 30 al experimenteerde met het drukken van boeken. In 1444 verliet hij Straatsburg, omdat de uit Zwitserland terugkerende Franse Armagnacs de Elzas innamen en Gutenberg zich onveilig voelde. In 1447 keerde hij terug in zijn geboortestad en leende hij geld om een drukkerij in te richten. Zijn eerste product was het gedicht Weltgericht. In hetzelfde lettertype maakte hij ook een Latijnse schoolgrammatica. De kalender die hij voor het jaar 1448 maakte en waarin astronomische voorspellingen te vinden zijn, was in een nieuw, harmonischer lettertype vervaardigd. Spoedig kreeg hij ook een opdracht van de Kerk: voor het drukken van aflaten.
Na enkele volgende kalenders begon hij aan zijn hoofdwerk, de 42-regelige Gutenbergbijbel, bestaande uit 643 bladen, die in 1455 gereed zou komen. Dit groots opgezette werk vormde een grote technische en financiële uitdaging voor Gutenberg, vooral omdat de bijbel er precies zo uit moest zien als een handgeschreven exemplaar. Hoewel de initialen en verfraaiingen toch nog handmatig moesten worden aangebracht, kon een Gutenberg-bijbel de helft goedkoper zijn dan een traditionele codex. De welgestelde jurist Johann Fust stapte dan ook als financier en mede-eigenaar in Gutenbergs onderneming. In de loop van de vijf jaar dat de vervaardiging van de bijbel duurde, raakten Gutenberg, die met Peter Schöffer een helper had aangesteld, en Fust in conflict met elkaar. Fust eiste zijn geïnvesteerde geld terug en de drukkerij kwam met zijn letters in handen van Fust, die samen met Schöffer een concurrerende drukkerij stichtte. Met behulp van een lening van het stadsbestuur van Mainz richtte Gutenberg een nieuwe drukkerij in. Met de uitgave van twee kleinere boeken bracht Gutenberg genoeg geld bijeen voor het maken van een omvangrijkere incunabel: het Catholicon van Johannes de Balbus, dat volgens het colofon uit 1460 dateert.
Hierna staakte hij zijn activiteiten als drukker. Rust kreeg hij niet, in 1462 moest hij Mainz verlaten, omdat er een conflict was uitgebroken tussen de aartsbisschop van Mainz en de paus. Na enkele jaren keerde hij in Mainz terug, waar hij begin 1468 stierf. De boekdrukkunst had zich inmiddels snel verspreid: toen Gutenberg stierf bestonden er behalve in Mainz drukkerijen in Bamberg, Straatsburg, Keulen en het Italiaanse Subiaco.
Johannes Gutenberg heeft op geen enkel door hem gedrukt werk zijn naam vermeld, zodat zijn werkstukken slechts indirect aan hem kunnen worden toegeschreven.
Tijdgenoten van Gutenberg worden ook als uitvinders van de boekdrukkunst genoemd. In Nederland is dat traditioneel de Haarlemmer Laurens Janszoon Coster. Er is echter geen enkel hard historisch bewijs, dat de persoon Coster überhaupt heeft bestaan.
Gutenbergs geboortejaar is niet bekend, maar zowel in 1900 als in 2000 vierde men in Duitsland een Gutenbergjaar, waarmee 1400 als zijn officieuze geboortejaar kan worden beschouwd. Mainz heeft een Gutenberg-Museum en ook de universiteit van deze stad is naar Gutenberg genoemd. Tevens leeft hij voort in de naam van de eerste digitale bibliotheek, Project Gutenberg.
Externe links
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Johannes Gutenberg op Wikimedia Commons.