Haiku

Een haiku (俳句, (meervoud: haiku of haiku’s) is een vorm van Japanse dichtkunst, geschreven in de beperkte omvang van drie regels waarvan de eerste regel 5, de tweede regel 7 en de derde regel weer 5 lettergrepen telt. Meestal is een haiku beschouwend en een getuigenis van een waarneming, waarbij soms een schertsende toon wordt gebruikt.

Rijm in een haiku wordt niet zo gewaardeerd. Er wordt wel waarde gehecht aan op een subtiele manier omgaan met klank, zoals herhaalde klinkers of medeklinkers, die iets aan de gevoelswaarde van het gedicht toevoegen. De humor van de haiku is mild: ze kwetst niet en ze spot niet.

De humor van de haiku is mild: ze kwetst niet en ze spot niet

Bij het lezen van een haiku uit Japan, mist een Nederlander en een Europeaan al snel een groot aantal associaties die een Japanner als vanzelfsprekend beschouwt. Het leven is daar doortrokken van. Wij kennen dit natuurlijk ook enigszins. Zo zal een buitenlander een aanduiding als Oranjegezind niet direct in verband brengen met liefde voor het Koningshuis.

Matsuo Bashō

De haiku geldt als de kortste gedichtvorm die mogelijk is. Met weinig middelen wordt hier een wereld van belevenis opgeroepen.

De eenvoud van de haiku kan misleidend zijn, maar de haiku vertegenwoordigt een gehele wereld, zoekend en verlangend naar harmonie, naar evenwichtige verhoudingen met de gehele omgeving, met al wat is.

• Een voorbeeld:

De beroemdste van al de haiku’s die de Japanse dichter Matsuo Bashō (1644 – 1694) ooit heeft geschreven, luidt als volgt:

furu ike ya kawazu tobikomu mizu no oto

De oude vijver, Er springt een kikker in. Geluid van water.

(Bij de omzetting van het Japans naar Nederlands blijkt het schema 5 – 7 – 5 bij de tweede zin niet meer helemaal te kloppen. Er iets aan toevoegen, zou alleen maar afbreuk doen aan de zuiverheid van deze haiku.)

Net als in het Nederlands doemt ook in het Frans deze 'storing' op:

Dans la vieille mare,

une grenouille saute,

Le bruit de l'eau.

Ook het Duits ontkomt niet aan het geworstel met lettergrepen:

Der alte Weiher:

Ein Frosch springt hinein.

Oh! Das Geräusch des Wassers.

Het Engels sluit wat dat betreft ook niet helemaal aan:

At the age old pond,

a frog leaps into water.

Water’s sound.

En in het Italiaans klopt het bijna:

Il vecchio stagno,

la rana salta dentro

e l'acqua suona

Vorm van de haiku

Boeddha in de lotushouding

Inspiratie uit de Zen

De haiku drukt, in de klassieke vorm bijna altijd de ervaring van het ogenblik uit, meestal geïnspireerd door de zen ¹⁾, zoals de schrijver en filosoof Hasumi Toshimitsu ooit had geschreven: De weg van haiku begint in Zen. De haiku wordt soms ook wel Zenpoëzie genoemd.

Gebruik van bijvoeglijke naamwoorden

Het gebruik van bijvoeglijke naamwoorden als: 'mooie’, ‘grote’ of 'aangrijpend', die in gedichten wél op hun plaats zijn, wordt in een haiku zo veel mogelijk vermeden. Al snel wordt door deze bijvoeglijke naamwoorden een waardeoordeel of gevoelswaarde uitgedrukt, die niet moeten worden benoemd, maar moet worden opgeroepen door de woorden van de haiku zelf.

Zinsbouw

In Japan schrijft men een haiku vaak in één regel, waarin wel een driedeling is te herkennen, en waarin het schema van 5-7-5 lettergrepen aanwezig is. In het Westen worden daarvoor meestal drie regels toegepast.

Als voorbeeld geldt het eerdergenoemde gedicht van Matsuo Bashō:

古池や蛙飛び込む水の音 (in Japans Kanji-schrift)

ふるいけやかわずとびこむみずのおと (Japans schrift: Hiragana ²⁾)

furu ike ya kawazu tobikomu mizu no oto (Romanisatie ³⁾ van het Hiragana)

In drie regels:

furu ike ya

kawazu tobikomu

mizu no oto

Onderwerpen van de haiku

De klassieke haiku kiest in de regel uit de Natuur en vijf daarmee samenhangende onderwerpen, namelijk de seizoenen, waarbij geldt dat in Japan het Nieuwjaar ook een seizoen is, aldus:

<<<<<<<<<<<<<<<<<<Zomer>>>>>>>>>>>>>>>>>>

• Lente

Jij jonge lente,

De winter maakt plaats voor jou.

Laat bloemen bloeien.

• Zomer

In de bloementuin,

De lichtheid van een vlinder.

Hij haast zich nimmer.

• Herfst

Vallende blaren,

Symfonie in bruin en rood.

Vogels trekken weg.

• Winter

Slechts kale takken.

Het bevroren grastapijt,

verbergt zich onder sneeuw.

• Nieuwjaar

Een nieuw jaar vangt aan.

Nog is de tuin niet wakker,

maar wacht op warmte.

Tegenwoordig komt ook in Japan de seizoenloze haiku tegenwoordig steeds meer voor, en wordt er af en toe afgeweken van het schema 5/7/5.

Komst van de haiku naar de westerse wereld

Pas in het begin van de 20 ^e eeuw werd de haiku ook belangrijk voor de westerse wereld. Als eerste verbreidde deze zich in Frankrijk en in het Engelse taalgebied.

Een belangrijke wegbereider was de Engelsman Reginald Horace Blyth, die als leraar aan het Japanse hof was aangesteld en van 1949 tot 1952 werkte aan een vierdelige bloemlezing, getiteld: Haiku's.

In Nederland introduceerde de dichter en schrijver Bertus Aafjes (1914 - 1993) de haiku in 1969 met zijn Japanse romans over Rechter Ooka ⁴⁾. Deze rechter schrijft, speciaal bij de komst van het nieuwe jaar, bijzondere haiku’s.

Oorsprong van de haiku

In Japan is en was de poëzie altijd uitermate populair. Veel mensen schreven en schrijven af en toe een gedicht en veelal kent men de grote dichters van nu en toen.

Vóór de haiku was er al de Tanka, een lyrische vorm van poëzie, verdeeld over 5 regels met 5/7/5/7/7 lettergrepen. De tanka (= kort vers) was al zeer lang geleden een zeer geliefde versvorm. Het was ook een soort spel voor twee dichters, waarbij de eerste dichter de regels 5/7/5 voor zijn rekening nam, waarop de ander moest antwoorden met de regels 7/7.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

¹⁾Om het Zenboeddhisme tot uitdrukking te brengen, wordt de zazen (= zittende meditatie) beoefend. Deze meditatievorm wordt beoefend om bevrijd te raken van het lijden, door het realiseren van een kalme, wakkere geest die niet wordt gehinderd door hevige emoties en illusies. Met zazen wordt ook de éénwording van lichaam, ademhaling en bewustzijn bevorderd.
²⁾Hiragana is één van de drie schrifttypen die samen het Japanse schrift vormen. Het is een fonetisch schrift bestaande uit 46 basiskarakters, enkele geaccentueerde karakters en een aantal combinatiekarakters.
³⁾Romanisatie is de bewerking waarbij een taal met een ander spellingsysteem wordt weergegeven in het Romeinse of Latijnse alfabet.
⁴⁾Rechter Ooka – een historische figuur die in de 17 ^e eeuw leefde - was een man die tegen de gebruikelijke folteringen was en die alles in het werk stelde om onschuldige verdachten vrij te spreken. Maar hij liet ook niets ongemoeid om de werkelijke misdadigers te ontmaskeren. Hij ging daarbij uit van een geheel nieuwe methode, namelijk die van het psychologische inzicht en van het subtiele bezien van feiten en omstandigheden.

De haiku’s die in de verhalen van Rechter Ooka zo kwistig geciteerd worden, en die de auteur, Bertus Aafjes, door rechter Ooka laat bedenken, spelen bij de oplossing van een zaak vaak een rol. Zij zijn afkomstig van Japanse haiku-dichters, die zowel vóór als gelijk met rechter Ooka leefden.

Bertus Aafjes schreef in 1973 als Boekenweekgeschenk de novelle:

Een lampion voor een blinde

Als in deze novelle de rechter even uitrust in een herberg, schrijft hij de volgende haiku:

Kijk, in een steen

ziet een tijdperk ons aan

met gesloten ogen.

Deze haiku geeft aan, dat de rechter in feite al weet wie de misdaad heeft gepleegd, maar dat hij het bewijs hiervoor nog moet leveren.

Literatuur

• J. van Tooren: Haiku Een jonge maan, ISBN 90 290 4929 4 / CIP / NUGI 310, Meulenhoff
• Peter Matthiessen: Nine-headed Dragon River,
• Nederlandse uitgave: Zen-dagboeken, Pandora Pockets NUGI 613, CIP/ISBN 90 254 5616 2
• Klassieke haiku’s: Tom Lowenstein, Librero, ISBN 978-90-8998-582-8. In de inleiding van dit boek staat een kernachtige uitspraak over de haiku:

Haiku's zijn korte, opvallend levendige gedichten, die een complete beschrijving lijken te geven van momenten in het leven van de dichter.