Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Grammofoonplaat
Een grammofoonplaat is een platte ronde schijf waarbij aan beide kanten (zelden aan één kant) een spiraalvormige groef is geperst die van de rand naar dichtbij het midden loopt en waarin geluidsinformatie is opgenomen in de vorm van kleine horizontale (vroeger verticale, en thans bij stereo horizontale én verticale) afwijkingen. Deze uitslagen naar links en rechts kunnen met een naald op de ronddraaiende plaat worden afgetast en hoorbaar worden gemaakt. Om te zorgen dat een plaat op de juiste wijze op een speler gelegd wordt, wordt er een gaatje exact in het midden van een plaat gemaakt.
Het centrale deel van de grammofoonplaat bevat het label, waarop de inhoudsopgave wordt aangegeven.
Voor de uitvinding van de cd was de grammofoonplaat het populairste geluidsmedium. Tegenwoordig worden ze niet veel meer gemaakt, doch in discotheken worden grammofoonplaten soms nog gebruikt. Voor diskjockeys is het een voordeel dat een plaat direct te manipuleren is. Veel moderne dansmuziek, maar ook Rock en Metal muziek worden behalve op cd ook als grammofoonplaat uitgebracht, soms zelfs uitsluitend op vinyl.
De grammofoonplaat werd ontwikkeld door Emile Berliner (1858-1929). Voordien werd gebruikgemaakt van cilinders (wasrollen) als geluidsdragers.
Varianten
Draaisnelheden en formaten
| 78 toeren | 45 toeren | 33 1/3 toeren | 16 2/3 toeren | |
|---|---|---|---|---|
| tot 1958 | vanaf 1948 | vanaf 1949 | vanaf 1958 | |
| meer dan 30 cm | begintijd | |||
| 30 cm (12") | gewoon | af en toe vanaf 1980 | zeer gewoon | zeldzaam, voor achtergrondmuziek in winkels en voor gesproken woord |
| 25 cm (10") | zeer gewoon | gewoon tot 1970 | ||
| 20 cm (8") | zeldzaam | |||
| 18 cm (7") | zeer gewoon | af en toe |
78 toeren
De oudste grammofoonplaten hadden een diameter van 30 cm (12"), 25 cm (10") of 20 cm (8") en werden afgespeeld op een toerental van 75 tot 82 per minuut. Later werd dit gestandaardiseerd op 78 toeren. De meeste werden gemaakt van schellak. Door gebruik van betere materialen en elektronische versterking kon in de jaren veertig de groef worden versmald, waardoor meer muziek op één plaatkant mogelijk werd. Aanvankelijk werd op een 12"-plaatkant maximaal vijf minuten muziek geperst, rond 1950 was acht minuten op één kant mogelijk.
De 78-toerenplaat bleef tot het einde van de jaren vijftig in productie en in sommige landen, met name in Afrika tot diep in de jaren zestig.
Microgroefplaat
De verbeterde techniek maakte experimenten met een lagere draaisnelheid mogelijk. In de Verenigde Staten experimenteerde Columbia Records met een toerental van 33 1/3, terwijl RCA-Victor 45 toerenplaten ontwikkelde.
De nieuwe platen hadden een smaller groef en moesten dan ook met een kleinere naald worden afgespeeld. Deze groef heet microgroef. Veel grammofoons hebben dan ook twee naalden, gemerkt met een M (van microgroef) en met een N (van normale groef). Een microgroefplaat wordt vernield met een N-naald en een M-naald slijt onnodig hard bij gebruik op een normale plaat.
Langspeelplaat
 Zie langspeelplaat voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
De langspeelplaat (ook wel lp of album), werd officieel geïntroduceerd in 1948 en werd gemaakt van vinyl. Vanaf het begin waren er twee formaten in de handel: 30 en 25 cm (12 en 10"). Door de lagere snelheid en kleinere groefafstand kon er op een langspeelplaat veel meer muziek worden geplaatst: de 12"-platen konden maximaal een halfuur muziek per kant hebben, de 10"-platen maximaal twintig minuten.
Singles
| Zie single (muziek) voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Daarnaast kwam RCA met een 45-toerenplaat van 17,5 cm (7"), die als singles bekend werden. Ze waren oorspronkelijk bedoeld voor gebruik met een platenwisselaar. Ze hadden daarom een groter gat in het midden zodat er ruimte was voor het wisselmechaniek. Deze platen werden oorspronkelijk geleverd met een uitneembaar inzetstukje zodat ze ook afgespeeld konden worden op een platenspeler met een kleine as. Later kon er een voorgestanst deel worden uitgebroken. In de beginperiode werd dit formaat ook gebruikt voor langere muziekstukken, die dan, net als voorheen bij de 78-toerenplaten het geval was, over meer plaatzijden verdeeld werden. Er bestaan varianten van de single:
- de maxisingle heeft het formaat van een langspeelplaat maar wordt afgespeeld op 45 toeren per minuut
- de ep (extended play). Hierbij is de speelduur verlengd door een variabele spoed te gebruiken.
- de 10 inch: Hierop staan enkele melodieën per kant. Deze worden ook op 45 tpm afgedraaid.
- de 7 inch: Er werden 17,5-cm-platen geperst, die op 33 1/3 tpm moesten moesten worden afgedraaid. Deze werden vooral gebruikt voor klassieke muziek en hadden een maximale speelduur van 8,5 min. per kant. Het Amerikaanse platenlabel MMS was vrijwel het enige dat deze 33-toeren'singles' op de markt bracht. Ook in de popmuziek is de 7 inch gebruikt.
- de vierkante slappe single, die als promotie bijvoorbeeld als bladzijde in een tijdschrift werd geleverd en na uitscheuren met de nodige omzichtigheid enkele malen kon worden afgespeeld. Door de niet-ronde vorm en het slappe karakter betekende dit een groot gevaar voor de naald. De weergavekwaliteit van het opgenomene was uiteraard niet groot. Een promotieliedje van de NS voor Tienertoer is bijvoorbeeld ooit zo verspreid.
10-inch
| Zie mini-lp voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
De 25-cm-plaat was aanvankelijk populair, zowel in de klassieke als de populaire muziek. Hoewel de speelduur iets korter was dan van een 30-cm-plaat lagen de productiekosten lager, waardoor deze platen goedkoper op de markt kwamen, terwijl er toch relatief veel muziek op kon worden geperst, zeker in verhouding tot de oude 78-toerenplaat.
Stereofonie
Een vernieuwing die tijdens de ontwikkeling van de grammofoonplaat in 1958 werd doorgevoerd was de weergave in stereo.
De groef waarin de naald loopt, werd toen niet alleen horizontaal maar ook verticaal gemoduleerd. De naald beweegt vanaf dat moment (stereoplaat) dus niet alleen heen en weer maar tevens op een neer. Omdat horizontale modulatie beter werkt en men geen van de stereokanalen wilde bevoordelen werd voor een mix gekozen: zowel linker als rechter kanaal moduleerden horizontaal én verticaal maar onder een hoek van 90 graden t.o.v. elkaar. De som van beide signalen ligt nog steeds in het horizontale vlak, zodat een stereoplaat ook op mono apparatuur afgespeeld kan worden. De monoplatenspeler negeert de verticale bewegingen van de naald.
De stereoplaat heeft een iets smallere groef dan de monoplaat, zodat een smallere naald nodig is. (Deze naald is ook bruikbaar voor de monoplaat.) Bovendien moet de naald in het verticale vlak kunnen bewegen. Een stereoplaat wordt vernield door het gebruik van een mononaald of een opnemer die geen verticale bewegingen toelaat.
Quadrafonie
Eind jaren '60 werd kwam er een vier-kanaals stereoversie, Quadrafonie genoemd, op de markt. Hiervoor was een speciale platenspeler nodig, waarbij de naald onderscheid maakte tussen horizontaal, verticaal, links en rechts. Zo ontstonden vier kanalen. Bands als Pink Floyd zijn experimenteel bezig geweest met het uitbrengen van Quadrafonische LP's. Echter, de hoge kosten van apparatuur, en het feit dat het grootste deel van de consumenten geen meerwaarde zag in het extra paar boxen, maakten dat het 'Quadrafonie-tijdperk' slechts tot begin jaren '80 geduurd heeft.
Toerental
Het toerental van een grammofoonplaat is constant. Daardoor neemt de lineaire snelheid van de naald in de groef van buiten naar binnen toe af. Hierdoor kunnen hoge tonen aan het eind van een muziekstuk minder goed worden weergegeven dan aan het begin. Onder operaliefhebbers is bekend dat de hoge gezongen muzieknoot aan het eind van veel opera's niet goed wordt gereproduceerd. Ook popliefhebbers zien de frisse en dynamische hoge tonen aan het begin van een plaat afnemen tot slissende bekkens en vervormde vocale s-klanken aan het einde ervan (effect mede afhankelijk van de kwaliteit van de platenspeler).
Frequentiekarakteristiek
Doordat de energie van een geluidsgolf evenredig is met het kwadraat van de frequentie is bij gelijk vermogen de amplitude van hoge tonen lager dan van lage tonen. Hoge tonen hebben in muziek daardoor over het algemeen een kleinere amplitude. Daarom worden hoge tonen versterkt op een grammofoonplaat gezet zonder dat dit tot overmatige groefbeweging leidt. De voorversterker verzwakt de hoge tonen weer in dezelfde mate. Dit heeft tot gevolg dat met het afzwakken van de hoge tonen ook de ruis van het plaatmateriaal wordt onderdrukt. Deze techniek werd al op de oude 78-toerenplaten toegepast, maar er was geen standaard voor het filter. Verschillende maatschappijen gebruikten verschillende filterkarakteristieken. Met het ontwerp van de vinylplaat is ook het filter gestandaardiseerd. De specificaties van het filter werden origineel ontworpen door de RIAA, en het filter wordt vaak aangeduid met de naam RIAA-filter.
Slijtage en geluidsvervorming
Hoewel er onder optimale omstandigheden een zeer goede geluidsweergave mogelijk is, is de aanvankelijk van was, later van schellak en weer later van vinyl gemaakte plaat als opslagmedium erg kwetsbaar en zeer gevoelig voor krassen en stof, die leiden tot tikken en ruis bij het afspelen. Het afspelen zelf werkt door een mechanisch contact van de naald met de plaat, en zorgt voor slijtage die de geluidskwaliteit doet afnemen; vooral wanneer naalden van slechte kwaliteit gebruikt worden. Men spreekt bij een veel gespeelde grammofoonplaat over grijsgedraaid, omdat een versleten plaat daadwerkelijk een grijzige indruk kan maken. Ook de voor het afspelen gebruikte draaitafel, het pick-upelement en de naald hadden grote invloed op de kwaliteit van het geluidssignaal. De motor kon aanleiding geven tot wow en flutter. Ook het op de plaat zetten van de naald kon deze beschadigen. De oude schellakgrammofoonplaten waren bovendien erg breekbaar.
Dj's gebruiken draaitafels met meerdere platenspelers.
Platen met een bijzondere persing
- De reeds genoemde vierkanaalsgrammofoonplaat.
- Platen waarin een afbeelding is geperst (picture disc).
- Platen met een groef die voor de grap niet van buiten naar binnen loopt, maar van binnen naar buiten (reverse groove record). Dit heeft als nadeel dat het opzetten bemoeilijkt wordt, vooral bij een speler met automatische afslag aan het eind van de plaat. Ook loopt aan het eind van het afspelen, of wanneer abusievelijk de plaat op de gewone manier wordt opzet de naald van de plaat af waardoor de naald beschadigd kan raken.
- Platen die voor elke kant een andere afspeelsnelheid hebben.
- Platen met slechts aan één zijde een groef (single sided). De andere kant is niet afspeelbaar, er kunnen dan teksten ingekrast zijn. Voorbeeld: 'Above' van Mad Season waarop op de vierde zijde de bandnaam is ingekrast.
- Testplaat met aan één zijde een gedeelte zonder groef, teneinde de antiskating van de arm in te kunnen stellen.
- Platen met verborgen geschreven teksten ingeperst in de uitloopgroef. Op die plek staat gewoonlijk het bestelnummer ingeperst.
- Platen met geluid in de eindgroef die herhaald wordt tot de grammofoon wordt afgezet. Gewoonlijk is het laatste stukje van een plaat zonder geluid. Dit werkt niet bij een speler met automatische afslag. Voorbeelden van een dergelijke loops in de uitloopgroef zijn te horen op Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band (1967) van The Beatles met een ultrasone toon (mensen horen niets, maar de hond gaat ervan janken) en in de eindgroef een kakofonie van geluiden die steeds wordt herhaald; op Atom Heart Mother (1970) van Pink Floyd de oneindig druppelende kraan; op 'Machine Gun Etiquette' (1979) van The Damned waarin de quote "Nibbled to death by an okapi" uit de BBC Radio-serie The Hitchhiker's Guide to the Galaxy herhaaldelijk klinkt.
- Platen waarbij de groeven bestaan uit concentrische cirkels in plaats van een spiraal. Hierop staan dan telkens samples die in een loop blijven spelen.
- De maxisingles (12 inch) van Pop Muzik(1979) van de popgroep M en een special edition van The Deer Hunter / Don't cry for me Argentina van The Shadows bevatten een dubbele groef die elk een andere versie van het nummer bevat. Daardoor wordt het onvoorspelbaar welke versie opgezet wordt.
Zie ook
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Vinyl records op Wikimedia Commons.