Gelderse roos

Beschrijving

Deze heester heeft aan de stam een bruinachtige schors. Het hout is wit met een wijde mergholte. De takken zijn tegenoverstaand, bros, onbehaard, witgrijs, soms rood aangelopen. De bladen zijn breed-ovaal met 3-5 (5, doordat de zijlobben vaak 2-lobbig zijn) bochtiggetande lobben. Zij zijn grofgetand, van boven bijna kaal, van onder zachtbehaard, handnervig. De bladsteel is lang, kaal, met enige zittende, aan de schedeachtige voet gesteelde, napvormige klieren. De steunbladen zijn borstelvormig en vallen spoedig af. De bloemen zijn wit en staan in een losse, onbehaarde, langgesteelde, eindelingse, schermvormige pluim. Van de bloeiwijze zijn de binnenste bloemen klein, regelmatig, geelwit, 5-spletig, de buitenste zijn groter, stralend, 5-delig, wit, met ongelijke slippen en zijn onvruchtbaar. Er zijn 3 groene, zittende stempels. De rijpe vrucht (voor mensen giftig!) is scharlakenrood, bolrond, sappig. De kernen zijn hartvormige, steenharde nootjes. 1,5-3 m. Heester. Juni.

Gelijkende taxa

De plant lijkt wel wat op een Esdoorn - Acer , maar is er ook als er geen bloemen en vruchten aanzitten, door de karakteristieke steunbladen ervan te onderscheiden. In sommige flora's (bijvoorbeeld New Flora of the British Isles en Flora der Geholze) worden twee sterk gelijkende soorten genoemd; Viburnum sargentii en Viburnum trilobum. Mogelijk kunnen deze beter als ondersoorten worden onderscheiden. Viburnum trilobum wordt door anderen ook als synoniem gezien van Gelderse roos Viburnum opulus. Zie voor het onderscheid tussen de taxa de sleutel hieronder.

Sleutel

Naar de taxa die sterk verwant zijn aan of vallend binnen Gelderse roos Viburnum opulus.

1 Bladeren 3-5-lobbig, onderzijde blad behaard, met napvormige klieren op de bladsteel. Meeldraden geel, de bloemknoppen ook meestal gelig-groen - Viburnum opulus

1 Bladeren 3-lobbig, onderzijde blad kaal of op de nerven behaard, klieren op de bladsteel niet napvormig. Meeldraden geel of paars, knoppen groen of paarsachtig - 2

2 Klieren op de bladsteel klein. Bovenste bladen met een langer dan brede eindlob. Meeldraden geel, de bloemknoppen ook meestal gelig groen - Viburnum trilobum

2 Klieren op de bladsteel opvallend groot. Bovenste bladen met een breder dan lange eindlob. Meeldraden paarsachtig. Bij de veel gekweekte cultivar 'Onondaga' zijn ook de bloemknoppen roodpaars- Viburnum sargentii

Opmerking 1: Van Gelderse roos Viburnum opulus bestaan redelijk wat cultivars. Opvallend is 'Roseum' , met alleen grotere steriele bloemen in een bolvormige bloeiwijze.

Opmerking 2: Viburnum trilobum is inheems in Canada. Viburnum sargentii is inheems in China en Japan.

Bijzonderheden

De bloemen ruiken enigszins als die van de Meidoorn - Crataegus. Zij zijn wit, tot grote bloeiwijzen verenigd, waarvan de buitenste bloemen zeer groot en geslachtloos zijn, dus tot lokbloemen zijn vervormd, die het geheel nog veel meer doen opvallen. In de binnenste 2-slachtige bloemen wordt nectar vrijwel open afgescheiden door de oppervlakte van het vruchtbeginsel, dicht onder de stempels. De bloemen zijn homogaam. De meeldraden steken wijduitstaand uit de bloemen, die door bijen, vliegen en andere kortsnuitige insecten bezocht worden en over de bloeiwijze lopend meestal kruisbestuiving bewerken. Vaak schijnt ook spontane bestuiving van de dicht bijeenliggende bloemen plaats te hebben, doordat de meeldraden zo naar buiten staan, dat het stuifmeel uit de ene bloem op de stempels van een andere valt.

De bladstelen dragen meestal extranuptiale nectarien, die mieren lokken (zie ook Vlier Sambucus ). Vaak zijn ook de stengelkanten en de bladstelen roodgekleurd, zodat er op die wijze rode lijnen van het ene nectarium naar het andere lopen, die door de mieren vaak gevolgd worden. Bij andere soorten vallen die nectarien weinig op, scheiden zij bijna geen sap af en bij deze soorten ziet men dan ook vaak gaten in de bladen gegeten door larven van het Sneeuwbalhaantje Pyrrhalta viburni , hetgeen nooit het geval is op de door mieren bezochte planten. De bessen zijn roodgekleurd en de vruchtbloeiwijzen vallen door de in het najaar ook sterk roodgekleurde bladen in de nabijheid sterk op. Zij worden door vogels gegeten die de zaden zo verspreiden.

Verspreiding

Gelderse roos is inheems in Europa en aangrenzend Rusland en afhankelijk van de opvattingen van de inbegrepen ondersoort ook in Oost-Azie en Noord-Amerika. Gelderse roos heeft van nature een voorkeur voor vochtigere, redelijk voedselrijke plaatsen, en was altijd al wijdverspreid en algemeen in Nederland en Belgie. Door de vele aanplantingen van de soort heeft ze zich ook in allerlei andere biotopen weten te vestigen. Meestal dan ook drogere en meer door de mens beinvloede biotopen. Vele meldingen van Gelderse roos kunnen ook betrekking hebben op oorspronkelijke aanplant. Met aanplantingen is het belangrijk te weten of het wel onze inheemse soort is en niet de in de Sleutel genoemde soorten/ondersoorten.

Naamgeving

De namen sneeuwbal en Gelderse roos worden veel gebruikt. Aan de Zoom van de Veluwe spreekt men van watervlier, in het Oostelijk deel van Noord-Brabant van wilde vlier, op Walcheren en in Zeeuws-Vlaanderen van balroos. De bessen heten in Friesland pepkeutels, in Groningen koesjebeien. Viburnum = de oorsprong van dit woord is duister. Volgens sommigen zou het samenhangen met vibro: zwaaien, trillen, om de buigzame takken. opulus = sneeuwbal.

Referenties

Flora der Geholze 2014

New Flora of teh British Isles 2016

Plantsoftheworldonline.org

Verspreidingsatlas.nl

Tekst

Blz. 317-318, deel 3 van de Flora van Nederland 1909-1911 (3 delen) door H. Heukels. Rutger Barendse 2020 (Sleutel, Verspreiding)