Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Haaien
| Haaien | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Een haai | |||||||||
| Taxonomische indeling | |||||||||
| |||||||||
| Superorde | |||||||||
| Selachimorpha |
De haaien oftewel Selachimorpha oftewel Euselachii behoren tot de kraakbeenvissen en zijn nauw verwant aan de roggen. Haaien zijn bij het grote publiek met name bekend om de (voor de mens) gevaarlijke soorten, maar van de meer dan 370 beschreven soorten zijn slechts vier of vijf soorten als gevaarlijk aan te merken. De meeste haaien zijn slanke, gespierde en snelle dieren die een lengte bereiken van rond de 1 à 2 meter. Het zijn vrijwel altijd vraatzuchtige rovers die leven van vissen, grote kreeftachtigen en weekdieren.
Verspreiding
De verschillende soorten haaien komen vrijwel wereldwijd voor in alle zeeën en oceanen met uitzondering van de zeer koude wateren rond de noord- en de zuidpool. De meeste soorten hebben een klein verspreidingsgebied, zoals de langsnuitzwelghaai (Centrophorus harrissoni), die alleen voorkomt langs de oostelijke kust van Australië en rondom het eiland Nieuw-Caledonië. De witvinlantaarnhaai (Centroscyllium ritteri) komt alleen voor rond Japan. Andere soorten hebben een wereldwijde verspreiding en komen zowel voor in de Stille-, Atlantische- en Indische Oceaan en in de Middellandse Zee, een voorbeeld is de de voshaai (Alopias vulpinus').
Anatomie
De kop van een haai is groot en kegelvormig, de kop bevat kleine ogen aan de zijkant en neusgaten vooraan bovenop de snuit. Langs de kaakrand bevinden zich een of meer rijen sterke zaagtanden met aan de binnenzijde van de kaak nog vele rijen reservetanden. Omdat de tanden regelmatig worden verloren en worden vervangen door de reservetanden zijn de tanden altijd vlijmscherp. Aan weerszijden van de kop bevinden zich meestal 5 kieuwspleten, zelden 6 of 7. Hiermee filtert de haai zuurstof uit het water. Het is waar dat veel haaien moeten blijven zwemmen om continu van genoeg zuurstof te worden voorzien, maar er zijn ook soorten die de bek regelmatig open en dicht doen waardoor er ook water langs de kieuwen wordt gevoerd. Hierdoor kunnen ze toch ademhalen terwijl ze niet bewegen.
De huid van een haai bestaat uit een soort huidtanden, die achterover gekanteld liggen. Hierdoor lijkt de huid qua structuur wat op schuurpapier en werd dat in het verleden ook zo gebruikt. Dit komt omdat de huid vele kleine harde insluitingen heeft die als een pantser dienen, wat handig is bij gevechten met prooidieren en de huid is tevens moeilijk doordringbaar voor parasieten. De romp van een haai bestaat uit de inwendige organen, en draagt tevens een aantal al dan niet gepaarde vinnen. De borstvinnen zijn gepaard en bevinden zich direct achter de kieuwspleten, de enkele rugvin is op het midden van de rug gepositioneerd. De buikvinnen, tweede rugvin en aarsvin bevinden zich meer aan de achterzijde van het lichaam. De buikvinnen zijn gemodificeerd als geslachtsorgaan bij het mannetje.
De staartvin zit achteraan en is bij de haaien vaak zeer groot. Veel soorten zijn alleen al aan de staartvin te onderscheiden, vanwege de verschillende vormen die samenhangen met de levenswijze van de haai.
Het drijfvermogen van een haai berust op een grote hoeveelheid olieachtige stof in de lever, squaleen genaamd. Deze stof is lichter dan water, haaien hebben geen zwemblaas zoals vissen.Squaleen wordt overigens gewonnen en gebruikt in de farmaceutische industrie om de vermeende verjongende werking.
Het darmkanaal is kort en dik. Het inwendig oppervlak is met een wenteltrapvormige spiraalplooi uitgerust, waardoor het voedseltransport sterk wordt vertraagd en het absorberend darmoppervlak wordt vergroot.
Voortplanting
De geslachtsorganen van mannelijke haaien (zogeheten claspers) liggen tussen de buikvinnen in. Tijdens copulatie klappen deze organen naar voren uit (soms een van de twee) en penetreren de vrouwelijke cloaca (een spleetvormige opening in de buik die dient voor urine, uitwerpselen en voortplanting) Mannetjes bijten zich daarbij soms vast in de borstvin van het vrouwtje. Bij haaien vindt een paring met inwendige bevruchting plaats. Er bestaan daarbij drie vormen van ontwikkeling voor de geboorte. Sommigen haaisoorten (zoals de kathaai en hondshaai) zijn eierbarend. Deze produceren enkele stevige eieren die in leerachtige zakjes zijn verpakt, waarvan de draadvormige aanhangels het zeewier of stenen omstrengelen.
De meeste haaien zijn eierlevendbarend; ze produceren levende jongen maar via een embryo dat met een dooierzak is verbonden. Niet zelden eten deze nog onbevruchte eieren in de uterus, in het moederdier al op zodat er niet veel jongen worden geboren oophagy. De overlevers echter zijn al direct geduchte jagers. Sommige haaisoorten zijn levendbarend, zoals de Carcharhinus (van de requiemhaaien) en de hamerhaaien (Sphyrna). Deze soorten ontwikkelen net zoals bij zoogdieren het geval is een embryo met een placenta.
Haaien kunnen zich ongeslachtelijk voortplanten door parthenogenese: een vrouwelijke haai kan nakomelingen krijgen zonder contact met een mannelijke haai[1].
Zintuigen
Reuk
Haaien hebben een goed reukvermogen, waarbij sommige soorten in staat zijn een miljoenste deel van bloed opgelost in zeewater te ruiken. Zij zijn als ware ‘zwemmende neuzen’. De reukgebieden in de hersenen zijn bij haaien ook relatief sterk ontwikkeld. Sommige soorten zoals de verpleegsterhaai hebben uitwendige barbelen die het reukvermogen nog eens extra versterken. Het reukvermogen wordt vooral gebruikt om prooien op grote afstand te lokaliseren. Voor de korte afstand wordt gebruik gemaakt van de hieronder beschreven zintuigsystemen.
Elektriciteit
Haaien beschikken over een subtiel vermogen om elektrische velden, veroorzaakt door statische of bewegende objecten (zoals vissen of mensen) in hun directe omgeving te detecteren (zie ook Jacht). Dit gebeurt via kleine zintuigporiën in de kop, de zogenaamde Ampullen van Lorenzini. Deze elektroreceptoren kunnen in aantal variëren van enkele honderden tot enkele duizenden. Hiermee kunnen ook prooien die onder het zand verborgen liggen worden opgespoord. Ook kunnen haaien voor oriëntatie en navigatie gebruik maken van veranderingen in het magnetisch veld veroorzaakt door oceaanstromingen ten opzichte van het magnetisch veld van de aarde.
Zicht
In tegenstelling tot wat vaak werd aangenomen beschikken de meeste haaien over een goed ontwikkeld gezichtsvermogen. De ogen van haaien zijn gelijk aan die van de gewervelde dieren en hebben een netvlies (met staafjes en kegeltjes) ooglens en hoornvlies. De ogen zijn echter aangepast aan de zee door middel van het tapetum lucidum. Dit is een weefsel achter het netvlies dat we ook bij honden en katten aantreffen.Het reflecteert licht terug naar het netvlies waardoor vooral het gezichtsvermogen in donkere omgevingen wordt verscherpt.
De ogen van haaien hebben oogleden, maar deze knipperen niet omdat het omringende water de ogen reinigt. Zij beschikken daarbij over een extra dik oogvlies, het zogeheten knipvlies of derde ooglid (Engels: nictitating membrane) dat de ogen bedekt als zij een prooi aanvallen of verorberen. Andere haaien zoals de grote witte haai hebben dit membraan niet, maar rollen de ogen terug in de oogkassen als zij hun prooi aanvallen.
Horen (trillingen)
De oren van haaien zijn veel eenvoudiger dan bij landdieren en bestaan uit kleine openingen aan beide zijden van de kop die via een smal kanaal rechtstreeks met het binnenoor zijn verbonden. Zij hebben geen trommelvlies, omdat het omringende water uitstekend en zeer snel geluid geleidt. Voor oriëntatie op de kortere afstand wordt gebruikt gemaakt van de zijlijn aan de zijkant van het lichaam. Deze bestaat uit een lange reeks kleine komvormige orgaantjes met haartjes waarmee kleine drukverschillen veroorzaakt door beweging of vibraties in het water kunnen worden opgepakt. Vooral trillingen in het gebied tussen 25-50 Hz worden waargenomen. Haaien voelen hierdoor ook natuurrampen als een orkaan aankomen, door veranderingen in de waterdruk te registreren. Ze vluchten dan naar dieper water, lang voordat de orkaan schade aan kan richten. Ook als er onweer aankomt vluchten de haaien naar dieper water.
Relatie met de mens
De voor de mens gevaarlijk geachte soorten zijn de tijgerhaai (Galeocerdo cuvier), de oceanische witpunthaai (Carcharhinus longimanus), de stierhaai (Carcharhinus leucas) en de witte haai of mensenhaai (Carcharodon carcharias). Deze soorten worden gewoonlijk zo'n 3 tot 4 meter lang, de laatste twee 5 tot 6 meter en met name deze soorten zijn verantwoordelijk voor vrijwel alle fatale confrontaties met mensen. In 2005 werden 58 niet-geprovoceerde aanvallen gemeld waarvan 4 met fatale afloop. Toch is het in Amerika zo dat de kans om geraakt te worden door bliksem groter is dan de kans om aangevallen te worden door een haai (ca 250 vs 50 incidenten per jaar).
Veel aanvallen van een haai zijn het gevolg van een vergissing van de haai, die een zwemmende mens voor een zeehond of ander prooidier aanziet. Ook kan het zijn dat een mens zijn territorium binnentreedt. Dit gevaar bestaat met name tijdens de schemering als de haai op zoek is naar voedsel. Over het algemeen zijn haaien niet gevaarlijk als ze niet geprikkeld worden door bijvoorbeeld de geur van bloed. Veel ongelukken zijn in het verleden veroorzaakt door sportduikers zonder duikapparatuur die op vissen jagen met harpoenen. De spartelende of meegedragen bloedende vis trekt dan haaien aan.
Het is goed mogelijk om te duiken met haaien zonder kooien mits ze niet worden gevoederd en met respect worden behandeld. Voederen met dode vis wordt soms door sportduikers en onderwaterfotografen toegepast om de haaien aan te lokken. Vermoedelijk is veel angst voor de haai, met name bij kinderen, veroorzaakt door films en TV producties. De bekendste is de Jaws-serie waarin een witte haai een strand onveilig maakt. In Deep Blue Sea worden reuzenhaaien gekweekt door genetische manipulatie om stoffen uit de hersenen te winnen.
Opmerkelijk is dat de allergrootste haaiensoorten voor de mens ongevaarlijk zijn; de walvishaai (Rhincodon typus, tot 13 meter), de reuzenhaai (Cetorhinus maximus, tot 10 meter) en de reuzenbekhaai (Megachasma pelagios, tot 5 meter). Deze soorten leven van kleine diertjes die ze met de grote bek uit het water filteren.
Levensverwachting
De meeste haaien bereiken een leeftijd van 20 tot 30 jaar. Al zijn er enkele haaiensoorten zoals de Walvishaai die een leeftijd kunnen halen van meer dan 100 jaar.
Bedreigde diersoort
De andere kant van de medaille is echter dat vele haaiensoorten momenteel dreigen uit te sterven als gevolg van bijvangst door vangst in visnetten en in de lijnenvisserij, en door finning: het afsnijden van haaienvinnen voor culinaire doeleinden. Vele soorten komen daardoor voor op de rode lijst van bedreigde diersoorten. Recent onderzoek[2] in de Atlantische Oceaan toont aan dat vooral de grote haaiensoorten in aantal drastisch afnemen. Uit dit onderzoek bleek dat de afname voor soorten als bijvoorbeeld de tijgerhaai en hamerhaai meer dan 90% bedroeg. Mogelijk leidt dit tot verschuivingen dieper in het ecosysteem.
Jacht
Haaien zijn de gevoeligste diersoort voor elektromagnetische straling. Dit komt omdat ze speciale zintuigen hebben die gebruikt worden voor de detectie van de elektrische velden die ontstaan bij spiercontracties en die door alle levende vissen uitgezonden worden. Aangenomen wordt dat dit er soms voor zorgt dat haaien (vissers)boten aanvallen omdat de reactie van de boot met het zoute zeewater tot elektrische velden leidt die op die van prooivissen lijkt, hetzelfde geldt voor onderzeese stroomkabels.
De vorm en het aantal van de tanden verschilt sterk per soort, evenals de kracht van de kaakspieren. Een grote haai kan in zijn bek 3 ton druk uitoefenen per vierkante centimeter. Dat komt overeen met een olifant die op een plek ter grootte van een postzegel staat.
Soorten haaien
Er zijn 375 soorten haaien die in 8 verschillende orden zijn onderverdeeld.
- Bakerhaaien (Orectolobiformes)
- Doornhaaiachtigen (Squaliformes)
- Grauwe haaien (Hexanchiformes)
- Makreelhaaien (Lamniformes)
- Grondhaaien (Carcharhiniformes)
- Zee-engels (ook wel zee-engelen of schoorhaaien - Squatiniformes)
- Varkenshaaien (Heterodontiformes)
- Zaaghaaien (Pristiophoriformes)
De volgende 5 orden zijn uitgestorven:
- † Symmoriida
- † Cladoselachiformes
- † Xenacanthida (Xenacantiformes)
- † Iniopterygia
- † Eugeneodontida
Deze 8 nog bestaande orden zijn onderverdeeld in 47 families.
De bekendste soorten zijn:
- Afrikaanse zee-engel
- Caribische rifhaai
- Citroenhaai
- Doornhaai
- Franjehaai
- Gladde haai of Toonhaai
- Grijze haai
- Grijze rifhaai
- Groenlandse haai
- Grootvlekkige hondshaai
- Grote blauwe haai
- Hamerhaaien
- Haringhaai
- Hondshaai
- Indonesische gespikkelde epaulethaai (Hemiscyllium freycineti)
- Luipaardhaai
- Port-Jacksonhaai
- Reuzenhaai
- Sikkelvincitroenhaai
- Slaaphaai (Somniosus pacificus)
- Spitssnuit-haringhaai
- Stierhaai
- Tijgerhaai
- Verpleegsterhaai
- Voshaai
- Walvishaai
- Witte haai
- Witpunthaai
- Witpuntrifhaai
- Wobbegong
- Zaaghaai
- Zandhaai
- Zeeëngel
- Zeevarkenhaai
- Zeskieuwige koehaai
- Zilverpunthaai
- Zwartpunthaai
- Zwartpuntrifhaai
Zie ook
- º Virgin shark got pregnant in Virginia aquarium | Science | Reuters
- º Myers e.a. (2007). Cascading effects of loss of Apex predatory sharks from a Coastal Ocean, Science, 315.
De haai als voorbeeld voor de Olympische Spelen
Sinds de Olympische Zomerspelen van 2000 in Sydney gaan veel zwemmers van wereldklasse gekleed in een synthetische 'haaihuid'. De nieuwe stof van hun zwemkleding, die qua structuur enigszins op de huid van een haai lijkt, moet de stromingsweerstand gunstig beïnvloeden. De Olympische deelnemers hopen op aquadynamische voordelen, om zo elkaar de records te ontfutselen.
Bronnen: Hans Hass, Vissen der Wereld (Baarn: Mossault, 1974)
Vrije mediabestanden over Selachimorpha op Wikimedia Commons