Entrepreneurial ecosysteem

Een entrepreneurial ecosysteem wordt gedefinieerd als een onderling samenhangende set van actoren en factoren die zodanig op elkaar zijn afgestemd dat ze ten dienste staat van ondernemerschap (Stam 2014a).

Het concept van het entrepreneurial ecosysteem/ecoysteem voor ondernemerschap is van recente datum. In 1993 publiceerde James Moore een artikel over de noodzaak voor ondernemers in sterk competitieve markten om hun omgeving, hun ecosysteem, nauw te betrekken bij innovatie (Moore 1993). Daniel Isenberg bracht verschillende factoren van het entrepreneurial ecosysteem bij elkaar in één model (Isenberg 2010, 2011, 2014). Zowel de OECD als het World Economic Forum werken de ecosysteembenadering verder uit (Mason & Brown 2013; WEF 2013) Adviesorganisaties en academici operationaliseren het model nu verder om lokale, regionale en nationale entrepreneurial ecosystemen te analyseren en om op basis van die analyse ecosystemen te versterken. Stam (2014a) analyseerde in opdracht van het ministerie van Economische Zaken het ondernemerschapsecosysteem in Nederland. De Nederlandse Adviesraad voor het wetenschaps- en technologiebeleid (2014) deed dat ook. Een verbijzondering van het model is de analyse van het ecoysteem specifiek voor startups (Feld 2012; Herrmann e.a. 2015).

Ambitieuze ondernemers centraal

Het entrepreneurial ecosysteem focust op actoren en factoren in de (sociale) omgeving van ondernemers die ondernemerschap bevorderen of juist belemmeren. Het accent op de externe omgeving van ondernemers is een uitgangspunt dat het ecosysteem-concept deelt met bekendere regionaal-economische concepten zoals clusters, regionale innovatiesystemen of lerende regio's. Een van de verschillen echter is dat het ecosysteem-concept de individuele ondernemer als uitgangspunt neemt, in plaats van de onderneming (als organisatievorm), of de sector of de regio (Stam 2014a). Het concept richt zich niet op het creëren van een goed ondernemersklimaat in algemene zin, maar op het creëren van een klimaat waarin ambitieuze en innovatieve ondernemers floreren (Mason & Brown 2013; WEF 2013). Het gaat derhalve niet om de kwantiteit van ondernemerschap maar de kwaliteit. Deze kleine groep snelgroeiende bedrijven, zogeheten gazelles, zorgen voor een disproportioneel groot deel van de banengroei en innovatie (Mason & Brown 2013). Een groot aantal startende bedrijven hoeft namelijk niet noodzakelijkerwijze te duiden op groeiambities of een hoog niveau aan innovatie (Mason & Brown 2013; Stam 2014b). Ook reeds langer bestaande bedrijven kunnen snelgroeiend, ambitieus en innovatief zijn (AWT 2014). Het entrepreneurial ecosysteem ziet ondernemers als de belangrijkste actoren in het systeem (leaders). Met hun ambities, visie en zichtbaarheid voeden zij het systeem. Ervaren ondernemers versterken het ecosysteem omdat ze als rolmodel, mentor en netwerk fungeren voor startups. Lokale, regionale en nationale overheden faciliteren het systeem (feeders). Overheden voorzien in (toegang tot) fysieke en digitale infrastructuur, een ondernemersvriendelijk belastingklimaat en dito wet- en regelgeving (Feld 2012; WEF 2013).

Pijlers van het systeem

Kenmerk van het entrepreneurial ecosysteem is de integrale benadering. Analyse en stimulering richt zich niet op één onderdeel, zoals incubators of venture capital. Essentieel is juist de onderlinge samenhang van de factoren, oftewel de systemische benadering.

Isenberg beschreef in 2010 negen principes voor het bouwen van een entrepreneurial ecosysteem (Isenberg 2010).

Stop met het imiteren van Silicon Valley

Vorm het ecosysteem rond lokale kenmerken

Betrek de private sector vanaf het begin

Bevoordeel de high potentials

Zorg voor deelname van succesvolle ondernemers

Pak culturele verandering aan

Benadruk de wortels van nieuwe bedrijven

Probeer clusters niet te ontwerpen maar help ze organisch te groeien

Hervorm juridische kaders, procedures en wet- en regelgeving waar nodig

In een model bracht hij zes domeinen bij elkaar die gelijktijdig op orde moeten zijn wil een entrepreneurial ecosysteem floreren. Zo ontstaat een systeem dat zichzelf in stand houdt en dat evolueert.

Feld zette negen kenmerken op een rijtje voor een succesvol startup systeem (Feld 2012).

Kenmerk	Omschrijving
Leiderschap	Sterke ondernemersgroepen, zichtbaar en toegankelijk, gecommitteerd aan de regio, maken in de regio start en groei van bedrijven mogelijk
Intermediairs	Gerespecteerde mentors en adviseurs die in alle stadia van ondernemerschap, in alle sectoren kunnen ondersteunen, naast een subtantiële aanwezigheid van effectieve, zichtbare en goed geïntegreerde incubators en accelerators
Dichtheid van het netwerk	Nauw verbonden gemeenschap van startups, ondernemers, investeerders, adviseurs, mentors en supporters. Idealiter verbindt deze gemeenschap sectoren en leeftijdscategorieën. Deelnemers moeten bereid zijn om iets terug te geven aan deze gemeenschap
Overheid	Biedt steun voor en heeft helder inzicht in de relevantie van startups voor economische groei. Beleid stimuleert economische ontwikkeling en investeringen
Talent	Brede en diepe vijver van talent voor alle niveaus in alle sectoren en expertisegebieden. Universiteiten zijn goed verbonden met de gemeenschap
Ondersteunende diensten	Zakelijke diensten (juridisch, accountancy, vastgoed, verzekeringen, advies) zijn geïntegreerd, toegankelijk, effectief en betaalbaar
Verbondenheid	Veel events voor ondernemers, waar de gemeenschap kans heeft met elkaar in contact te komen, met zichtbare en authentieke deelnemers (bv. meetups, pitchdagen, conferenties, bootcamps, happy hours, hackatons en andere competities)
Bedrijven	Grote bedrijven die een anker vormen in de regio hebben afdelingen of programma's gericht op samenwerking met snelgroeiende starters
Kapitaal	Sterke, omvangrijke en zichtbare gemeenschap van durfkapitalisten, business angels, seed investors en andere financiers, toegankelijk voor ondernemers vanuit alle sectoren, leeftijdscategorieën en gebieden

Het World Economic Forum beschrijft het entrepreneurial ecosysteem in acht pijlers (WEF 2013).

Pijler	Componenten
Toegang tot markten	Toegang tot binnen- en buitenlandse markten met grote bedrijven, MKB en overheden als klanten
Human capital, personeel	Managementtalent, technisch talent, personeel met ervaring in ondernemerschap en startups, mogelijkheden voor outsourcing, toegang tot buitenlands talent
Financiering	Vrienden en familie, private investeerders (angel investors, private equity, venture capital), bancair krediet
Ondersteuning en coaching	Mentors/adviseurs, zakelijke diensten, incubators/accelerators, netwerk van gelijkgestemde ondernemers
Wet- en regelgeving, infrastructuur	Gemakkelijk een bedrijf starten, belastingvoordelen, ondernemersvriendelijke wet- en regelgeving, (toegang tot) fysieke en digitale infrastructuur
Onderwijs en training	Arbeidsmarkt met voldoende kwalificaties op alle niveaus (lager, middelbaar, hoger), arbeidsmarkt met voldoende kwalificaties aansluitend op ondernemersdoelen
Grote universiteiten als aanjagers	Dragen respect voor ondernemerschap uit, spelen een sleutelrol in ontwikkeling van ideeën voor ondernemerschap, spelen een sleutelrol in het voortbrengen van alumni voor nieuwe ondernemingen
Mentaliteit en cultuur	Tolerant tegenover risico en falen, voorkeur voor zelfstandigheid, aanwezigheid succesvolle ondernemers/rolmodellen, onderzoeksmentaliteit, positief imago ondernemerschap, positieve aandacht voor innovatie

Ondanks de verschillen tussen de auteurs, kent het concept van het entrepreneurial ecosysteem een aantal gemeenschappelijke kenmerken. Ten eerste heeft een ecosysteem-benadering duidelijk tot doel het creëren van een omgeving waarin de ambitieuze ondernemer floreert. Ten tweede ligt de nadruk ligt op het versterken van de lokale of regionale omstandigheden, met een goede afstemming tussen lokaal, regionaal en (inter)nationaal beleid. Daarvoor is kennis over de sterke en zwakke punten van het regionale ecosysteem essentieel. Kenmerk van een ecosysteem is juist dat verschillende factoren tegelijkertijd op elkaar inwerken en er zo een systeem ontstaat dat zichzelf in stand houdt en evolueert. Ten derde is de rol van (ondernemers)netwerken en verbindingen doorslaggevend, bijvoorbeeld tussen investeerders en groeiers, tussen jonge en ervaren ondernemers, tussen startende en gevestigde ondernemingen, tussen ondernemers en kennisinstellingen. Ervaren ondernemers geven hun kennis en ervaring terug aan het systeem (via coaching en het geven van lessen) of hun vermogen (als business angels). Mason en Brown duiden dit aan met het 'entrepreneurial recycling process'. Voormalig werknemers van grotere ondernemingen in het systeem starten hun eigen ondernemingen (spin-offs). Deze netwerken zorgen voor een hoge informatiedichtheid over nieuwe technologieën, businessmodellen en markten; formele en informele kennismakelaars koppelen mensen, ideeën, concepten en technologieën efficiënt aan elkaar (Mason & Brown 2013). De inmiddels ingeburgerde triple helix-benadering (overheid, ondernemers, onderzoek) verbreedt daarmee in de richting van een penta helix-benadering, met actieve deelname van startups en investeerders (Vermeulen 2014).

Het Nederlandse entrepreneurial ecosysteem

Nederland telt ruim 1,3 miljoen zelfstandige ondernemers, waarvan 1 miljoen zzp'ers (zelfstandigen zonder personeel) (CBS). Nederlandse ondernemers, met en zonder personeel, hebben een lage groeiambitie in vergelijking met andere landen. In Nederland mikt 0,5% van de ondernemers op een groei met 20 of meer banen, terwijl dat percentage in Zweden op 0,7% ligt, in Groot-Brittannië op 0,8% en in de Verenigde Staten op 1,7% (Stam 2014a). Stam duidt de aanwezigheid van een groot aantal solo-ondernemers, die weliswaar zorgen voor een flexibele en veerkrachtige arbeidsmarkt maar niet voor innovatie en groei van banen noch BBP, aan als de Nederlandse ondernemerschapsparadox. Hij beschouwt dit als een zwak punt in het Nederlands entrepreneurial ecosysteem. Oplossingen liggen volgens hem in de volgende acties:

• stimuleren van arbeidsmobiliteit om kennis en vaardigheden sneller te laten stromen tussen organisaties;
• stimuleren van innovatief inkopen door (semi)overheden om de markt voor innovatieve oplossingen te vergroten;
• grotere rol van succesvolle ondernemers als rolmodel;
• creëren van meer collectieve (fysieke en digitale) ruimtes waar interactie kan plaatsvinden tussen actoren in het ecosysteem (Stam 2014a).

De Adviesraad voor wetenschaps- en technologiebeleid wijdde in 2014 een advies aan ecosystemen voor groeibriljanten: ambitieuze, snelgroeiende en innovatieve bedrijven. Volgens de AWT valt er nog veel winst te behalen door versterking van het ecosysteem. Daarvoor worden vijf aanbevelingen gedaan:

• zet groeibriljanten in de etalage. Hiermee worden rolmodellen gecreëerd, voor zowel binnen- als buitenlandse bedrijven;
• koester groeibriljanten ook na hun eerste succes. Zo wordt ervaring behouden voor het systeem;
• erken het belang van groeibriljanten. Dat betekent dat ook ondernemerschapsbeleid meer moet zijn gericht op ambitieus ondernemerschap;
• versterk het ecosysteem voor groeibriljanten. Dat vraagt

1. meer samenwerking tussen groeibriljanten en resp. klanten, complementaire ondernemingen en concurrerende ondernemingen, en
2. beleid dat is afgestemd tussen overheidslagen (nationaal en regionaal) en dat aansluit bij de door ondernemers

gevraagde flexibiliteit, snelheid en efficiëntie;

• verbetering van de uitvoering van beleid: meer relation based en proactief (AWT 2014).

Verdere systematisering

Stam (2015) wijst erop dat de relevante pijlers van een entrepreneurial ecosysteem weliswaar beschreven zijn, maar dat de causale relaties onduidelijk zijn: brengt een goed ecosysteem meer ambitieus ondernemerschap voort of is een hoog niveau aan goed ondernemerschap een teken van een goed ecosysteem? Hij ordent de factoren en plaatst ze in de context van regionaal-economische ontwikkeling. Daarbij vormen wet- en regelgeving, markten, fysieke infrastructuur en cultuur noodzakelijke randvoorwaarden van het systeem. Netwerken, leiderschap, kapitaal, talent, kennis en intermediaire diensten vormen de systeemelementen. Dit geheel leidt tot ondernemerschapsactiviteiten (innovatieve en/of snelgroeiende startups, ondernemende werknemers). Deze resulteren in verhoging van de productiviteit en welvaart, in banengroei en een groter welzijn. Deze opbrengsten worden ook weer teruggeploegd om het onderliggende systeem verder te versterken. Hoewel het concept is gebouwd op een bottom-up benadering van het ecosysteem waarin ondernemers centraal staan, waarschuwt Isenberg voor een te lineaire benadering. Volgens hem zijn ondernemers niet altijd de kickstarter van een entrepreneurial ecosysteem. Isenberg wijst in zijn artikel dan ook op locaties waar juist investeerders, hoogleraren en NGO's de motor op gang brachten (Isenberg 2014).

Gebruikte literatuur

• Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid (2014): Briljante bedrijven: Effectieve ecosystemen voor ambitieuze ondernemers. Den Haag: Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid [1]
• CBS, bezocht 16 augustus 2015 [2]
• Feld, B (2012): Startup Communities: Building an Entrepreneurial Ecosystem in Your City. New York: Wiley
• Herrmann, B.J., J-F. Gauthier, D. Holtschke, R. Berman, M. Marmer: The Global Startup Ecosystem Ranking 2015. San Francisco: Compass [3]
  
• Isenberg, D. (2010): The Big Idea: How to Start an Entrepreneurial Revolution. Harvard Business Review, June 2010 [4]
• Isenberg, D. (2011): Introducing the Entrepreneurship Ecosystem: Four Defining Characteristics. Online: [5] Bezocht 19 juli 2015
• Isenberg, D. (2014): What an Entrepreneurship Ecosystem Actually Is. Online: [6] Bezocht 19 juli 2015
  
• Mason, C., R. Brown (2013): Entrepreneurial Ecosystems and Growth Oriented Entrepreneurship. Background paper prepared for the workshop organised by OECD LEED programme and the Dutch Ministry of Economic Affairs. Parijs: OECD [7]
• Moore, J. (1993): Predators and Prey: A New Ecology of Competition. Harvard Business Review, May-June 1993 [8]
• Stam, E. (2014a): The Dutch Entrepreneurial Ecosystem. Utrecht: Birch Research [9]
• Stam, E. (2014b): "Ecosystemen voor ambitieus ondernemerschap". In: Economisch-Statistische Berichten, jrg 99 (4698S) pp 6-12, 20 november 2014
• Stam, E. (2015): Entrepreneurial Ecosystems and Regional Policy: A Sympathetic Critique. Utrecht: Utrecht University/Utrecht School of Economics [10]
  
• Vermeulen, E. (2014): "Van slimste regio naar de nieuwe Silicon Valley". In: Economisch-Statistische Berichten, jrg 99 (4698S) pp 29-33, 20 november 2014
• World Economic Forum (2014): Entrepreneurial Ecosystems Around the Globe and Early-Stage Company Growth Dynamics. Geneva: World Economic Forum rapport