Eerwraak

Eerwraak is een gewoonterechtelijk fenomeen waarbij een familie of stam de verloren gegane zedelijke eer meent te kunnen herstellen door het plegen van een moord op de veroorzaker van het eerverlies of degene die schuldig bevonden aan het eerverlies. Deze persoon kan een man of een vrouw zijn.

Het gaat daarbij uitsluitend om verlies van de zedelijke eer en wel na een fysieke aantasting daarvan. Het besluit eerwraak te plegen valt alleen als er geen andere oplossing is, zoals een huwelijk. Een man (of vrouw) kan in principe niet op eigen houtje besluiten eerwraak te plegen; het is een kwestie van de hele familie of de stam. De familie of de stam kan de daad ook achteraf billijken. De term 'eerwraak' is in 1978 bedacht door de Leidse turkoloog Ane Nauta, als pendant van bloedwraak.

Slachtoffers en daders

De familie waaruit de dader voortkomt is nagenoeg altijd die van de vrouw. De vrouwelijke slachtoffers van eerwraak zijn doorgaans familie van de dader. Mannelijke slachtoffers van eerwraak zijn vaak uit een andere familie. Een vrouwelijk slachtoffer duidt op een interne familiekwestie, waarbij de vrouw in opspraak is gekomen. Ze heeft gedrag aan de dag gelegd dat voor de sociale omgeving onacceptabel is en waarop haar hele familie wordt afgerekend. Dat gedrag is als regel instemmen met seksueel contact buiten het huwelijk. De familie heeft hierdoor een probleem met de sociale omgeving gekregen, dat kan worden opgelost door de vrouw die het wangedrag heeft vertoond weg te werken. Een mannelijk slachtoffer betekent dat er sprake van een probleem tussen twee (of meer) families is. Hij heeft zich vergrepen aan een vrouw uit een andere familie. Een familie die niets tegen hem doet, is laf en eerloos.

Homoseksualiteit

Ook homoseksuelen kunnen problemen krijgen met hun families, met name als bekend wordt dat ze de passieve rol spelen. Ze laten zich immers vrijwillig penetreren. Mannen die dat goedkeuren, staan, zo denkt men, evenmin in voor de vrouwen van hun familie. Ze zijn eerloos en met hen hun hele familie. De familie heeft een intern probleem, een vlek die dient te worden weggewerkt. Ook homoseksuelen die de 'actieve' rol aannemen, kunnen negatieve gevolgen ondervinden.

Verspreiding

In tegenstelling tot wat in het westen vaak gedacht wordt, is eerwraak geen typisch islamitisch, maar een regionaal verschijnsel. Eerwraak komt voor in Turkije, Egypte, Jordanië, Irak, Iran, Syrië, Israël, Saoedisch Schiereiland, Pakistan en Afghanistan. In Noord-Afrika bestaat weliswaar dezelfde gedachtegang, maar wordt de schuldige (zie verder) in het algemeen niet gedood. In Europa komt eerwraak voor in migrantengemeenschappen uit de desbetreffende regio's.

Of eerwraak in de hier geschetste betekenis elders voorkomt (bijv. India, Zuid-Amerika) is sterk de vraag: de voorwaarde is dat de gemeenschap beschikt over dezelfde ideeën over eer als besproken in dit artikel en dezelfde hechte band binnen de familie of de stam heeft. Op voorhand kunnen niet alle doodslagen en moorden worden gezien als gevallen van eerwraak; wellicht gelden volgens het gewoonterecht in die landen andere 'geldige' overwegingen. Kenmerkend voor landen waar eerwraak voorkomt is dat zij een schaamtecultuur kennen, waarin het hebben van eer een voorwaarde is om maatschappelijk te kunnen functioneren.

De Verenigde Naties schatten het jaarlijkse aantal gevallen van eerwraak op vrouwen op 5000. Het aantal hangt uiteraard af van wat er onder eerwraak verstaan wordt.

Geïsoleerde gevallen

Het is onwaarschijnlijk dat er geïsoleerde gevallen van eerwraak kunnen voorkomen. Het oordeel of het in een bepaald geval voor het eerherstel nodig is eerwraak te plegen, hangt namelijk ook af van de sociale omgeving. De sociale omgeving moet de dood van de schuldige als eerherstel zien. Het doden van de schuldige is niet iets waarmee een familie kan experimenteren: de eer staat namelijk op het spel. In een sociale omgeving waar de schuldige als regel in plaats van gedood verstoten wordt, is moord een overtrokken reactie, en dus wordt de dader en zijn familie in dat geval eerloos. Hierbij dient te worden opgemerkt dat vrouwen vaak de schijn tegen hebben en dat vaak wordt aangenomen dat de verantwoordelijke mannen wel weten wat ze doen.

Geschiedenis

Gewoonterechtelijke eigenrichting (bloedwraak en eerwraak) in de genoemde regio is al een eeuwenoud fenomeen en kwam al lang voor de jaartelling voor. In de heilige geschriften van het jodendom, het christendom en de islam staan min of meer expliciete verwijzingen. Een oude vermelding van eerwraak is te vinden in het Bijbel-boek Genesis (34:1-31). In dat verhaal wordt na een ontvoering en verkrachting van Jacobs dochter Dina eerwraak voorkomen door een schikking, maar verbreken twee zoons van Jacob de afspraken door een moordpartij aan te richten onder de familie van de dader. Jacob is het met de moordpartij niet eens. Met andere woorden: deze moordpartij was onterecht en daardoor géén eerwraak. Ook het Bijbelverhaal over Davids dochter Tamar (II Sam. 13), waarin Tamar wordt verkracht door haar oudste broer Amnon die vervolgens wordt gedood door haar andere broer Absalom, lijkt op een eerwraakzaak.

Of eerwraak ook in het oude Rome voorkwam moet worden onderzocht. Kennelijk had de familie-oudste het recht seksueel actieve ongetrouwde dochters of overspelige vrouwen te vermoorden.

Crime passionel

De aan eerwraak gerelateerde crime passionel komt in Europa echter veelvuldig voor. Tot 1975 kon een man in Frankrijk die zijn vrouw op heterdaad betrapte met een andere man en haar daarom tijdens het plegen van het delict vermoordde, vrijspraak krijgen. Omdat in veel Europese landen het rechtssysteem is gebaseerd op de Franse wet, gold dit ook in veel andere Europese landen. In sommige landen is een crime passionel nog steeds een verzachtende omstandigheid. In tegenstelling tot de Franse crime passionel is eerwraak echter geen impulsieve daad, maar een vonnis; bij betrapping op buitenhuwelijkse seks is een impulsieve reactie, dus zonder overleg met de familie, eervol.

Eerwraak in de Islam

Het vermoorden van een andere persoon en daarmee dus ook eerwraak, is expliciet verboden in de sharia, de islamitische wetgeving. Het opleggen van de doodstraf voor overspel mag alleen worden opgelegd door religieuze instanties indien er vier betrouwbare getuigen zijn. Hoewel deze regels door sommige geestelijken anders worden geïnterpreteerd, is de islamitische clerus in het algemeen tegen eerwraak.

Zedelijke eer

In gemeenschappen waar eerwraak wordt toegepast is het hebben van eer zeer belangrijk. Eer valt onder te verdelen in persoonlijke eer en maatschappelijke eer. Voor het sociaal functioneren moet iemand maatschappelijk volwaardig zijn, d.w.z. maatschappelijke eer hebben. Een onderdeel van maatschappelijke eer is de zedelijke eer. In Turkije wordt die namus genoemd, in de Arabische wereld spreekt men van ird of ard. Voor een vrouw bestaat die eer uit kuis zijn voor het huwelijk, voor een man het hebben van kuise vrouwelijke familieleden.

In de traditie heb je óf wel namus òf geen namus, een tussenweg is er niet. Een vrouw kan haar maatschappelijke eer verliezen door het vrijwillig aangaan van seksuele betrekkingen buiten het het huwelijk. Hierdoor wordt ze bevlekt. Als ze wordt gedwongen of verkracht is de namus weliswaar aangetast, maar is de vrouw niet schuldig (zie hieronder). Roddel is in principe geen reden om de namus te verliezen. De familie stelt wel een onderzoek in naar het waarheidsgehalte van de roddel. Op basis van dat onderzoek velt ze een vonnis. Als de roddel vals is wordt de veroorzaker ervan aangepakt. (Het verspreiden van roddel is geen reden voor eerwraak!)

Wat betekent eerverlies?

De zedelijke eer van de vrouw is gekoppeld aan de maatschappelijke eer van de mannelijke familieleden. Als de vrouw buitenhuwelijks seksueel contact heeft, verdwijnt ook hun eer: zij hebben hun eigen dochter, zus of vrouw niet in de hand, of bieden niet genoeg bescherming als een ander die vrouw tegen haar wil 'zomaar' kan benaderen. Als de familie haar maatschappelijke eer verliest worden alle leden in het dorp genegeerd, hun winkels verliezen klandizie, verlovingen worden afgezegd. Het komt voor dat een 'eerloze' familie uit het dorp wordt gestoten. Er hangt dus veel van af.

Dodelijke eerwraak voorkomen

Het hoofd van de familie (meestal de vader of opa) zal daarom alles doen wat mogelijk is om de schade te beperken. Als de schuldige een vrouw binnen de familie is, en de buitenwereld weet nog niet wat er is voorgevallen, kan ze snel worden uitgehuwelijkt. Als het voorval buiten de familie bekend is blijft dat een optie, maar de kansen een goede partij te vinden zijn dan kleiner. Kandidaten in zo'n geval zijn de man die de eer geschonden heeft, een onaantrekkelijke partij, bijv. een oude of gehandicapte man, een weduwnaar of iemand die al een vrouw heeft.

Uithuwelijken gebeurt ook met meisjes die weliswaar besmet, maar niet schuldig zijn aan het eerverlies. Het eerverlies wordt soms als zo tragisch ervaren dat vrouwen die het overkomt zelfmoord plegen.

Mishandeling van de schuldige vrouw is een voor de hand liggende bestraffing die plaatsvindt, maar de zedelijke eer jegens de mensen in het dorp wordt daarmee niet hersteld. De bevlekte vrouw kan niet bij de familie of zelfs in het dorp blijven wonen. In sommige gemeenschappen is verstoting uit de familie een optie. Dit is strikt genomen ook een vonnis namens de familie, maar geen eerwraak als zodanig. Een verstotene wordt levenslang uit de familie verbannen.

Schuld

Als er geen andere oplossingen zijn, dient de schuldige aan het verlies van de zedelijke familie-eer te worden gedood. Als een meisje zwanger raakt na een vrijwillig buitenhuwelijks seksueel contact is zijzelf schuldig, maar de baby uiteraard niet. Er is dus geen gewoonterechtelijke reden het kind te doden. Als er nog kansen zijn het seksuele contact, d.w.z. de besmetting, te verbergen, wordt de pasgeborene vaak te vondeling gelegd (bij een moskee) of in het diepste geheim aan een kinderloos gezin afgegeven. In incidentele gevallen wordt een pasgeborene gedood om het eerverlies te verdoezelen, maar het doden van een weerloos kind is in principe een eerloze zaak die door de mensen in het dorp of stadswijk niet goedgekeurd wordt. (Het hierboven aangehaalde bijbelverhaal gaat verder in het Joodse verhaal over Asenath, de illegitieme dochter van Dina. Asenath wordt niet gedood, maar door Jacob te vondeling gelegd.)

De maatregel die de familie neemt hangt enigszins af van haar de sociale positie. Sommige problemen laten zich afkopen, maar daarvoor moet men wel over geld beschikken. Namus is, zoals gezegd, een onderdeel van seref: men heeft het of niet. Uiteindelijk kan niemand, hoe rijk dan ook, leven in eerloosheid.

Daderschap

Lang niet alle eerwraakmoorden vinden plaats in de openbaarheid, zoals vaak wordt gedacht. Hoewel er af en toe een eerwraakmoord in het openbaar plaatsvindt, sterven de meeste slachtoffers door een moordenaar die anoniem blijft, of als gevolg van een of ander 'ongeluk' of 'zelfmoord'. De dorpsgemeenschap weet dan toch wel dat iemand van de stam of familie de eer heeft gezuiverd. Om te voorkomen dat de belangrijkste kostwinnaar van de familie in de gevangenis komt, neemt een ander familielid de taak zelf of alleen schuld op zich; vaak gaat het dan om een minderjarige, omdat de straffen voor minderjarigen lager zijn. Maar let op: de minderjarige (vanaf 12 jaar) wordt niet zomaar 'gestuurd'; ook zijn eigen zedelijke familie-eer is in het geding!

In veel landen in de regio geldt verlies van de zedelijke eer als een verzachtende omstandigheid bij het bepalen van de strafmaat voor de moord. Men realiseert zich dat eerverlies zware consequenties in de dorps- of wijkgemeenschap kan hebben. Onder druk van de Europese Unie wordt er bijv. in Turkije steeds harder opgetreden tegen plegers van eerwraak. Lang niet altijd heeft dat effect: herstel van de zedelijke familie-eer is belangrijker dan gevangenisstraf.

Eerwraak of niet?

Lang niet alle moordaanslagen of doodslagen op vrouwen zijn gevallen van eerwraak. De bewering dat X het slachtoffer is van eerwraak suggereert dat ze 'schuldig' was aan buitenhuwelijkse seksuele contacten. Deze suggestie is niet erg respectvol jegens het slachtoffer. In veel gevallen was ze ook niet eens schuldig, en heeft de dader in een overspannen, dronken of boze bui op eigen houtje gehandeld. Of een bepaalde zaak een eerwraakzaak is dient daarom goed te worden uitgezocht.

Eerwraak in andere landen

In Jordanië mag een man volgens de wet in koele bloede of in flagrante delicto vrouwelijke familieleden ongestraft vermoorden. Het Jordaanse strafrecht voorziet in aanzienlijke strafvermindering voor een man die zijn vrouw of een vrouwelijk familielid betrapt op het plegen van overspel en een van de overspeligen vermoordt of verwondt. Dit wordt namelijk gezien als uitlokking. De Jordaanse regering heeft al enkele pogingen gedaan deze bepaling uit het strafrecht te krijgen, tot nu toe zonder succes.

Landen waar een man in flagrante delicto mag moorden zijn Syrië, Marokko, Haïti, Brazilië (tot 1991) en Colombia (tot 1980). Daarmee is niet gezegd dat in al die landen hetzelfde concept van eer geldig is, met name valt te betwijfelen of er inderdaad namens de familie een doodvonnis wordt gewezen.

Externe links

• RTL Nieuws 28 april 2004 - Eerwraak: verkracht meisje vermoord
• Elsevier 9 feb 2005 - 'Politie voorkwam 300 gevallen van eerwraak'
• Elsevier 6 juni 2005 - Verdonk: Cijfers eerwraak 'zorgwekkend'
• NU.nl 7 nov 2006 - Meer eerwraak in Amsterdam dan gedacht

Literatuur

• C. van Eck, Door bloed gezuiverd, 2000.
• E. Gezik, Eer Identiteit en Moord, 2003.