Bertulf (kanselier van Vlaanderen)

Bertulf (ca. 1050 - Ieper, 11 april 1127), ook gespeld als Bertulphe of Berthulf, was proost van het kapittel van Sint-Donaas en kanselier van Vlaanderen.

Levensloop

Het graafschap Vlaanderen was een van de eerste feodale entiteiten om over een georganiseerd staatsapparaat te beschikken. Aan het hoofd ervan had graaf Robrecht II in 1089 een topambtenaar aangesteld, met name de proost van de grafelijke Sint-Donaaskerk in Brugge, en gaf hem meteen de titel van 'kanselier van Vlaanderen'. Hij had voortaan de controle over de lokale ontvangers in de grafelijke domeinen en over de klerken van de centrale bureaus. Er werd al bij de eerste aanstelling bepaald dat het kanselierschap verder verbonden zou blijven aan het ambt van proost van Sint-Donaas.

In een oorkonde gedateerd 6 januari 1096 werd Bertulf voor het eerst vermeld als proost van Sint-Donaas. Hij was de zoon van Erembald, die uit Veurne afkomstig was en die kastelein van Brugge was. Bertulf had hiervoor zijn voorganger Lietbert verdrongen, met verraderlijke middelen, zo werd verteld. De Erembalden vormden een 'clan' met grote ambities. De dubbele positie van proost en van kanselier gebruikte Bertulf om de belangen van zijn familie te bevorderen. Veel van wat in de schatkist van de graaf had moeten terechtkomen, verdween in de zakken van de proost en zijn familie. Zijn nichten huwelijkte hij uit aan vooraanstaande ridders en zelfs aan edellieden. Familieleden en vrienden konden, tegen betaling, kanunnik van Sint-Donaas worden. Zijn broers Robrecht en Haket werden burggraaf van Brugge, wat hen aan het hoofd stelde van de militaire en gerechtelijke macht. Bertulf was een van de samenzweerders die de moord op Karel de Goede beraamden.

De moord op de graaf

De familie van de Errembaults of Erembalden, van oorsprong een bescheiden familie uit Veurne, was er dus door hard werken en ambitie, ook wel door intriges en valse streken, in geslaagd een prominente plaats in het graafschap Vlaanderen te veroveren. Ze kregen echter, omwille van hun steeds toenemende macht en hun clanvorming heel wat tegenwind. Er werd vooral geklaagd over hun hardvochtigheid tegen minder bedeelden.

De Errembaults hadden een zwakke plek die ze angstvallig verborgen hielden maar die door hun vijanden publiek werd gemaakt. Ze waren namelijk 'horigen' of 'lijfeigenen', dit wil zeggen dat ze nog steeds, volgens het vroeg-middeleeuwse gewoonterecht, geen vrije burgers waren geworden maar afhankelijk bleven van en onderworpen aan een heer, in dit geval aan de graaf van Vlaanderen. Dit hield in dat ze een aantal zaken niet konden doen zonder de toestemming van die heer (trouwen bijvoorbeeld of hogere ambten bekleden) en dat bij hun overlijden de heer hun wettige erfgenaam was. Dit zwaard van Damocles bleef hen, om onbekende redenen, boven het hoofd hangen, zonder dat ze erin slaagden (of zelfs maar moeite voor deden) om een wettelijke regeling te treffen.

Hun vijanden begonnen hier een middel in te zien om de verdere opgang van de clan af te remmen en vonden hiervoor gehoor bij de graaf van Vlaanderen, Karel de Goede die besloot de Errembaults uit verantwoordelijke functies te weren. De eerste die op zij zou worden geschoven was de leider van de clan, de proost van Sint-Donaas en kanselier van Vlaanderen, Bertulf. De Errembaults zagen het gevaar op hen afkomen en vonden slechts één middel om het af te weren: de graaf moest uit de weg worden geruimd en een nieuwe, hen beter gezinde opvolger, moest door hun toedoen worden aangesteld. Een ideaal moment leek het tijdstip te zijn waarop de graaf onbewaakt een kerkdienst kwam bijwonen. Zo werd dan een Brugse 'moord in de kathedraal' gepleegd op 2 maart 1127.

De verontwaardiging hierover was zeer groot en een burgeroorlog was er het gevolg van. De Errembaults en de leden van hun clan werden opgespoord en op de meest brutale manier, zonder enige vorm van proces, ter dood gebracht.

Een geestelijke, genaamd Galbert of Galbertus, klerk bij de graaf van Vlaanderen schreef de gebeurtenissen van die bloedige dagen nauwkeurig op, zodat het verhaal van de moord op Karel de Goede als een van de eerste ooggetuigenverslagen van een belangrijke gebeurtenis, tot ons is gekomen. Hij beschreef onder meer hoe proost Bertulf werd gevat en door een woedende menigte werd gelyncht.

Literatuur

• Galbertus Brugensis, De moord op Karel de Goede in handschrift bewaard in Stadsbibliotheek Brugge, Stadsbibliotheek Arras en Bibliothèque Nationale Parijs.
• J. O. Delepierre, Histoire du règne de Charles le Bon, Brussel, 1830.
• Hendrik Conscience, De Kerels van Vlaanderen (1883) (online)
• J. B. Ross, Galbert of Bruges. The Murder of Charles the Good, Columbia University, 1959.
• Albert Demyttenaere, Galbert van Brugge, grafelijk secretaris. De Moord op Karel de Goede. Dagboek van de gebeurtenissen in de jaren 1127-1128, Antwerpen, 1978.
• Raoul Van Caenegem, Albert Demyttenaere & Luc Devliegher, De moord op Karel de Goede, Leuven, 1999.

Voorganger: Lietbert

Proost van Sint-Donaas in Brugge 1096-1127

Opvolger: Rodgerus