Beleg en val van Constantinopel (1453)

Beleg en val van Constantinopel (1453)
Onderdeel van de Byzantijns-Ottomaanse oorlogen
Datum	2 april tot 29 mei, 1453
Locatie	Constantinopel, Byzantijnse Rijk
Resultaat	Beslissende Ottomaanse overwinning, einde van het Byzantijnse Rijk.
Strijdende partijen
Byzantijnse Rijk Ottomaans Sultanaat
Leiders en commandanten
Constantijn XI Paleologus † Loukas Notaras Giovanni Giustiniani † Mehmet II Zağanos Pasha
Troepensterkte
5.000 militia soldaten 2.000 Italiaanse huurlingen 26 schepen 80.000, 70.000 of 200.000 126 schepen
Verliezen
De meeste Byzantijnse verdedigers sommige huurlingen ongeveer 4.000 burgers Onbekend

Het beleg van Constantinopel in 1453 door de legers van het Ottomaanse Rijk onder leiding van sultan Mehmet II en de uiteindelijke val van Constantinopel op de zondag van pinksteren 29 mei 1453 betekende het einde van het Byzantijnse of Oost-Romeinse Rijk. Strategisch was het een belangrijke overwinning voor de Ottomanen: ze konden hun macht uitbreiden in het oostelijke Middellandse Zeegebied en op de Balkan. Politiek betekende de dood van Constantijn XI Paleologus, de laatste keizer van Byzantium, het formele einde van het Byzantijnse Rijk. Historici beschouwen de val van Constantinopel doorgaans als het einde van de middeleeuwen.

Wat voorafging

In haar meer dan 1.100 jaar lange geschiedenis werd Constantinopel wel twaalf keer belegerd, maar slechts tweemaal ingenomen. De eerste maal door de Frankische kruisvaarders tijdens de Vierde Kruistocht in 1204, waarbij het Latijnse Keizerrijk werd gesticht, dat in 1261 door Byzantijnse huurlingentroepen onder leiding van Michael Palaeologus vanuit het keizerrijk Nicea werd heroverd. In de volgende twee eeuwen werd het erg verzwakte rijk geleidelijk aan door een nieuwe vijand, het Ottomaanse Rijk, veroverd. Het "rijk" bestond in 1453 uit niet veel meer dan de stad Constantinopel zelf en een deel van de Peloponnesos (met het fort van Mystras als centrum). Daarnaast bleef het keizerrijk Trebizonde, een volledig onafhankelijke opvolgerstaat gevormd in de nasleep van de Vierde Kruistocht, voortbestaan aan de kust van de Zwarte Zee.

Het beleg van Constantinopel

In 1422 had Murat II, die een einde had gemaakt aan dynastieke twisten, beleg geslagen voor Constantinopel, verwikkeld in de intriges van het Ottomaanse hof. Hij plunderde de Byzantijnse bezittingen op de Peloponnesos. De sultan onderhandelde desalniettemin over een vredesverdrag en tribuut Johannes VIII Paleologus teneinde terug te kunnen keren om een opstand in Anatolië neer te slaan. In 1430, wordt Thessaloniki door de Turkse strijdmachten ingenomen en geplunderd.

De Ottomaanse opkomst wordt steeds meer voelbaar en de basileus Johannes VIII Paleologus was vastberaden om tot een akkoord met de kerk van Westen te komen. Derhalve ondernam hij in 1438 een reis over zee naar Italië en nam bijna 700 theologen en bisschoppen met zich mee. De twee kerken herenigden zich op het concilie van Ferrara-Florence. In 1439 werd er vervolgens vrede gesloten tussen de Latijnse en orthodoxe kerken.

In 1440 werden de Turken voor Belgrado teruggedreven. Hieraan werd door de paus grote hoop op een opleving van de christelijke cultuur ontleend. Hij begon in zijn preken een pleidooi te houden voor een nieuwe kruistocht. Zijnn oproepen vonden weerklank: leider van de nieuwe kruistocht werd Wladislaus, koning van Polen en Hongarije. In 1444 werden de kruisvaarders echter tot de aftocht gedwongen in de slag bij Varna, waarbij Wladislaus sneuvelde.

De val van Constantinopel

Sultan Mehmet II bood op diverse voorwaarden aan om de belegering op te heffen. Toen deze werd afgewezen, plande Mehmet de muren door brute macht in te nemen, daar hij wist dat de Byzantijnse verdedigers eerder zouden zijn uitgeput dan zijn troepen. Ook beschikte hij over zeer sterke kanons, waarmee naar verwachting bressen konden worden geschoten in de zeer dikke ommuring van de stad, die lange tijd als onneembaar gold.

Op 24 mei 1453 vond er een verduistering van de maan, het symbool van Constantinopel, plaats. Hiermee werd een voorspelling over de val van de stad werkelijkheid. Vier dagen later was de hele stad in een dikke mist gehuld, een fenomeen dat in dat deel van de wereld niet voorkomt in de maand mei. Toen de mist 's avonds wegtrok, "overspoelden vlammen de koepel van de Hagia Sophia en ook lichten konden worden gezien vanop de muren, glinsterend in het afgelegen platteland ver achter het Turkse kamp (naar het westen toe)". Dit werd door sommigen gezien als de Heilige Geest die de kathedraal ontvluchtte.

Op de morgen van 29 mei begon de aanval. De eerste golf van aanvallers, de Azabs (hulptroepen), waren slecht getraind en uitgerust en hadden slechts tot doel zo veel mogelijk Byzantijnse verdedigers te doden. De tweede aanval, die grotendeels door Anatoliërs werd gedaan, concentreerde zich op een deel van de Blachernaemuren in het noordwestelijke deel van de stad, dat al gedeeltelijk door het kanon was beschadigd. Dit deel van de muren was van veel recentere datum (11e eeuw) en veel zwakker dan de rest. Het was daar waar de kruisvaarders in 1204 door de muren waren doorgebroken. De Ottomaanse aanvallers waren ook in staat door te breken, maar werden even snel teruggeslagen door de Byzantijnse verdedigers. De Byzantijnen slaagden er ook tijdelijk in om de derde aanval door het elitekorps van de Sultan, de Janissaren, af te slaan, maar de Genuese generaal die de infanterie leidde, Giovanni Giustiniani werd zwaargewond tijdens de aanval en zijn evacuatie van de verdedigingmuren zorgde voor paniek onder de rangen van de verdediger. Bronnen die vijandig waren tegenover de Genuees (zoals de Venetiaan Nicolò Barbaro), zeggen echter dat Giustiniani slechts licht of helemaal niet gewond was, maar overweldigd door vrees, de wond veinsde om het slagveld te verlaten, en zo de val van de stad te bezegelen. Deze beschuldigingen van lafheid en verraad waren zo wijdverspreid dat de Republiek van Genua diplomatieke brieven naar de Kanselarijen van Engeland, Frankrijk, het hertogdom Bourgondië en anderen moest sturen om het te ontkrachten.

Sommige historici suggereren dat de Kerkoportapoort in de Blachernaewijk niet was afgesloten, en dat de Ottomanen spoedig deze fout ontdekten (het was zeker geen kwestie van omkoperij of misleiding; de poort was eenvoudigweg over het hoofd gezien, vermoedelijk omdat puin van een kanonsaanval de poort aan het zicht had onttrokken of geblokkeerd). De Ottomanen stormden aldus de stad binnen. In de paniek die volgde, renden Griekse soldaten naar huis om hun eigen gezinnen te beschermen; de Venetiërs vluchtten naar hun schepen. Volgens een bepaalde lezing van de geschiedenis wierp Constantijn XI zijn purperen mantel terzijde en leidde hij zelf de laatste uitval tegen de naderende Ottomanen, waarbij hij met zijn soldaten omkwam in de straten van Constantinopel. Nicolò Barbaro schrijft echter in zijn dagboek dat er geen zekerheid bestaat omtrent het uiteindelijke lot van de keizer, hoewel het gerucht de ronde deed dat hij zich had verhangen toen de Turken de stad binnendrongen. Het einde van Constantijn XI blijft in nevelen gehuld.

Een deel van de bevolking wist te ontsnappen, mede doordat de Ottomaanse soldaten meer belangstelling hadden voor de buit dan voor de vluchtelingen. Venetiaanse soldaten braken de poort naar de Gouden Hoorn door, waar de schepen zich vulden met Venetianen, gevolgd door Genuezen. Zelfs het keizerlijke schip wist de haven op tijd te verlaten.

Intussen was een groot deel van de bevolking samengestroomd in de Hagia Sophia in de hoop op bescherming, maar de Ottomaanse troepen wisten het gebouw binnen te komen en verdeelden de aanwezigen op basis van de prijs die ze op de slavenmarkten zouden opbrengen. Mehmet II gaf zijn troepen drie dagen de tijd de stad te plunderen, waarbij de soldaten soms met elkaar om de buit vochten. Volgens de historicus Philip Mansel werden duizenden burgers gedood en dertigduizend tot slaaf gemaakt of gedeporteerd.

De verliezen onder de Ottomanen zijn onbekend maar moeten volgens de meeste historici aanzienlijk zijn geweest, vanwege de verscheidene mislukte pogingen de stad in te nemen.

Katholieke theologen en heiligen zagen hierin de hand Gods. De schismatieke Photiërs verwierpen het katholieke dogma van het filioque, namelijk dat de Heilige Geest voorkomt van God de Vader én van God de Zoon en niet van God de Vader alleen. Voor deze ketterij zouden ze gestraft worden door overweldigd te worden op het feest van de Heilige Geest : Pinksterdag 29 mei 1453.

Nasleep

Op de derde dag na de verovering riep Mehmet II het plunderen een halt toe. Volgens de Byzantijnse historicus Gregorius Sphrantzes beloofde Mehmet aan de vluchtelingen en aan hen die nog niet ontdekt waren, dat ze naar hun huizen konden terugkeren en hun positie weer konden innemen alsof er niets gebeurd was.

De Hagia Sophia werd in een moskee veranderd, maar het Oecumenisch patriarchaat bleef in functie en wees een nieuwe patriarch aan.

Met de inname van Constantinopel kreeg Mehmet II zeggenschap over de stad die hij als de vanzelfsprekende hoofdstad van zijn rijk beschouwde. Met de val van het Byzantijnse Rijk was hij nu ook verlost van een vijand in zijn achterhoede bij zijn opmars naar Europa. De val van Constantinopel was een zware klap voor het christendom, en maakte het christelijke westen kwetsbaar voor de agressieve en sterke legers uit het oosten. Paus Nicolaas V riep nog op tot een onmiddellijke tegenaanval in de vorm van een kruistocht, maar geen enkele Europese heerser was van plan daarin het voortouw te nemen. De paus besloot toen maar zelf te gaan, maar door zijn plotselinge dood kwam daar niets van terecht.

Er was al enige tijd sprake van uitwisseling van geleerden tussen het oosten en het westen, maar na de verovering kwamen daar nog vele Grieken bij, waaronder Johannes Argyropoulos en Constantijn Laskaris. Deze vluchtelingen namen naast hun kennis ook de nodige documenten mee naar Italië en andere landen, waarmee zij de Renaissance in een stroomversnelling brachten. Veel van de achterblijvers, Fanarioten genoemd, schopten het tot adviseurs van Ottomaanse heersers.

Voetnoten

Referenties

• R. Crowley, 1453: the holy war for Constantinople and the clash of Islam and the West, New York, 2005.
• C. Desimoni, Adamo di Montaldo, in Atti della Società Ligure di Storia Patria 10 (1874), pp. 296–297.
• R.W. Martin, The Mystery Surrounding the Fall of Constantinople (1453), MilitaryHistory.About.com (2006).
• A. Pertusi (ed.), La Caduta di Costantinopoli, Verona, 1976.
• S. Runciman, The Fall of Constantinople: 1453, Londen, 1965.
• Nicolle, David, Constantinople 1453: The end of Byzantium. Osprey Publishing. ISBN 1-84176-091-9, 2000

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Val van Constantinopel op Wikimedia Commons.