Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Andreas Bodenstein von Karlstadt
Andreas Rudolph Bodenstein von Karlstadt (Karlstadt am Main, Beieren, ca. 1480 – Bazel, Zwitserland, 1541) was een prominente figuur in de vroege Reformatie.
Leven
Vroege leven en opleiding
Andreas Bodenstein, beter bekend als Karlstadt, werd rond 1480 geboren in Karlstadt am Main, een klein stadje in het huidige Beieren, Duitsland. Zijn ouders waren waarschijnlijk van bescheiden afkomst, hoewel hij later de naam ’von Karlstadt’ aannam om zijn verbondenheid met zijn geboorteplaats aan te duiden. Over zijn vroege leven is weinig bekend, maar zijn scholing bracht hem naar verschillende prestigieuze universiteiten. Hij studeerde eerst aan de Universiteit van Erfurt, waar hij de basis legde voor zijn latere academische carrière, en vervolgens aan de Universiteit van Wittenberg, waar hij in 1510 promoveerde tot doctor in de theologie. Zijn studie richtte zich voornamelijk op de werken van Augustinus, wiens theologie een blijvende invloed op hem zou hebben.
Academische loopbaan en vroege invloed
Na zijn promotie werd Karlstadt benoemd tot hoogleraar theologie aan de Universiteit van Wittenberg, waar hij al snel een prominente positie verwierf. Hij verwierf aanzien als een bekwaam theoloog en werd in 1515 decaan van de theologische faculteit. Karlstadts vroege theologische werk was sterk geworteld in de scholastieke traditie en hij was aanvankelijk een voorstander van de katholieke orthodoxie. Hij publiceerde verschillende werken waarin hij de autoriteit van de kerk en de paus verdedigde, evenals de leer van de transsubstantiatie.
Zijn theologische oriëntatie begon echter te verschuiven onder invloed van de humanistische beweging en zijn contacten met andere geleerden. Bodenstein was decaan van de Universiteit van Wittenberg eb was diegene die een doctoraat verleende aan Maarten Luther. Zijn ontmoeting met Luther was een cruciaal moment in zijn leven, aangezien Luther toen al bezig was met het formuleren van zijn kritiek op de katholieke kerk. Aanvankelijk stond Karlstadt sceptisch tegenover Luthers ideeën, maar na verloop van tijd werd hij steeds meer aangetrokken tot de hervormingsbeweging die Luther in gang zette. Zodra hij de ideeën van de Reformatie aannam, ging hij zich er enthousiast voor inzetten.
Radicale keerpunt
In 1517 ondersteunde Karlstadt, samen met Luther, de beroemde 95 stellingen tegen de aflaatpraktijken van de kerk. Dit markeerde het begin van zijn actieve betrokkenheid bij de Reformatie. Hij was Luther voor wat betreft het principe van de Sola Scriptura: hij zei al dat alleen de Bijbel het criterium dient te zijn, toen Luther hier nog niet over sprak. Terwijl Luther het nog had over de Rechtvaardigverklaring door het geloof alleen, beklemtoonde Karlstadt ook al het belang van de morele wet. Deze was niet afgeschaft. Hij introduceerde ’de communie in beide vormen’, d.w.z. niet alleen het brood, maar ook de wijn werd gedeeld met de gelovigen. Dit had hij geconcludeerd door zijn studie van Jan Hus. Luther daarentegen had Hus niet gelezen, maar was met de Reformatie begonnen als reactie op de aflatenhandel. Karlstadt vond dat het opheffen van de hostie neerkwam op afgoderij.
Hoewel Karlstadt in eerste instantie een bondgenoot van Luther was, begon hij al snel zijn eigen, meer radicale theologische opvattingen te ontwikkelen. Hij zag de Reformatie als een kans om terug te keren naar een zuiverder, eenvoudiger vorm van christendom, ontdaan van wat hij beschouwde als de corrupties van de middeleeuwse kerk.
Een van zijn meest controversiële acties was zijn rol in de Beeldenstorm in Wittenberg in 1522. Luther zat op dat moment in de Wartburg. Karlstadt was een fel tegenstander van het gebruik van beelden en relikwieën in de kerk, die hij beschouwde als vormen van afgoderij. Hij stelde voor om de kerken te ontdoen van alle visuele en ceremoniële elementen die volgens hem afleidden van de ware aanbidding van God en kon de Wittenbergse stadsraad ervan overtuigen om de beelden en altaarstukken te laten verwijderen uit de kerken. Een gevolg was dat dat veel materiaal in de Beeldenstorm met geweld werd verwijderd. Hij sprak zich vooral uit tegen afbeeldingen van Maria, die toen vereerd werden, en hij had hierbij vooral bedevaartsoorden op het oog. Zijn positie werd gesteund door Martin Bucer, Huldrych Zwingli en Johannes Calvijn.
Maar deze radicale houding bracht hem in conflict met Luther, die vreesde dat dergelijke acties de Reformatie zouden beschadigen. De Duitse bevolking wenste wel vernieuwingen, maar de snelheid waarmee Karlstadt deze wou doorvoeren werd niet altijd geapprecieerd.
Conflict met Luther
Karlstadts relatie met Luther verslechterde snel. Terwijl Luther een gematigde benadering van hervorming voorstond, waarbij hij bepaalde katholieke tradities behield zolang ze niet in strijd waren met de Schrift, verwierp Karlstadt bijna alle vormen van kerkelijke traditie die niet expliciet in de Bijbel voorkwamen. Dit verschil van mening kwam tot een hoogtepunt tijdens het Wittenbergse debat over de avondmaalsleer. Karlstadt verwierp de leer van de transsubstantiatie en betoogde dat het avondmaal slechts een symbolische herdenking was van het Laatste Avondmaal van Christus, en niet, zoals Luther geloofde, een werkelijke tegenwoordigheid van Christus in brood en wijn.
Luther, die geloofde dat Karlstadt te ver ging in zijn afwijzing van kerkelijke tradities, viel hem publiekelijk aan. Hij beschuldigde Karlstadt van fanatisme en gevaarlijke radicaliteit, en de breuk tussen de twee werd onherstelbaar. In 1523 werd Karlstadt verbannen uit Wittenberg, deels vanwege zijn radicale ideeën en deels vanwege zijn betrokkenheid bij de sociale onrust die zijn hervormingen hadden veroorzaakt.
Zwitserse periode
Na zijn verbanning trok Karlstadt naar Zwitserland, waar hij aansluiting vond bij andere radicale hervormers zoals Zwingli. In Zwitserland vond hij een ontvankelijker publiek voor zijn ideeën, hoewel hij ook daar vaak in conflict kwam met andere hervormers. Karlstadt bleef pleiten voor een terugkeer naar een eenvoudige, Bijbelse vorm van christendom en verzette zich tegen elke vorm van kerkelijke hiërarchie die niet direct uit de Schrift kon worden afgeleid.
Zijn tijd in Zwitserland werd gekenmerkt door voortdurende polemieken en controverses. Hoewel hij vaak samenwerkte met Zwingli en andere Zwitserse reformatoren, bleef Karlstadt een onafhankelijke denker die weigerde zich volledig te conformeren aan een bepaalde hervormingsbeweging. Hij was bijvoorbeeld kritisch over Zwingli’s opvattingen over het avondmaal, die volgens hem nog te veel leken op die van Luther.
Latere jaren en overlijden
In de latere jaren van zijn leven probeerde Karlstadt een rustiger bestaan te leiden. Hij vestigde zich in 1534 in Bazel, waar hij een positie kreeg als predikant. Hoewel hij minder prominent was dan in zijn Wittenbergse jaren, bleef hij actief schrijven en preken, waarbij hij zijn radicale hervormingsideeën bleef verkondigen. Karlstadt probeerde zijn relatie met Luther te herstellen, maar een volledige verzoening kwam er nooit.
Karlstadt stierf in 1541 in Bazel aan de pest. Zijn dood markeerde het einde van een bewogen leven vol intellectuele strijd en religieus conflict. Hoewel hij tijdens zijn leven vaak werd gezien als een controversiële en soms buitensporige figuur, hebben latere historici hem herkend als een belangrijke voorloper van radicale hervormingsbewegingen, zoals het anabaptisme.
Erfenis en invloed
Karlstadts erfenis is complex. Terwijl hij tijdens zijn leven vaak werd overschaduwd door figuren als Luther en Zwingli, was zijn invloed op de Reformatie aanzienlijk, vooral in het radicale segment ervan. Zijn nadruk op sola scriptura (alleen de Schrift) en zijn afwijzing van kerkelijke tradities die geen duidelijke Bijbelse basis hadden, vonden weerklank bij latere hervormers en bij de opkomst van bewegingen zoals de anabaptisten, die zijn ideeën verder ontwikkelden.
Karlstadts ideeën over het avondmaal, de afwijzing van de beeldenverering en zijn kritiek op de klerikale hiërarchie bleven invloedrijk in verschillende delen van de protestantse wereld. Zijn werk vertegenwoordigt een radicale stroming binnen de Reformatie, die streed voor een terugkeer naar wat hij zag als de oorspronkelijke, pure vormen van christelijk geloof en praktijk.
Hoewel hij nooit de status bereikte van Luther of Zwingli, blijft Andreas Bodenstein von Karlstadt een fascinerende figuur in de geschiedenis van de Reformatie, een man die onophoudelijk streefde naar wat hij beschouwde als de ware hervorming van de kerk.
Hulp genealogie en geschiedenis (Nederland) • Deepl vertaler • Schrijfassistent VRT • ChatGPT (Opgepast! Altijd verifiëren!) • Claude.ai (Opgepast! Altijd verifiëren!) • Copilot (Opgepast! Altijd verifiëren!) • tekst herschrijven met scribbr.io •