Pleonasme

Een pleonasme (van het Grieks : πλεονασμóς, pleonasmos, dat 'overdrijving' betekent) is het expliciet vermelden (met een bijvoeglijk naamwoord of bijwoord) en daardoor benadrukken van een eigenschap die reeds in een zelfstandig naamwoord (of werkwoord) besloten ligt. Het zelfde begrip wordt dan dubbel uitgedrukt.

Het verschil tussen een tautologie en een pleonasme is dat bij de eerste stijlfiguur het hele begrip met andere woorden wordt herhaald, terwijl bij de laatste alleen iets wordt herhaald dat al inherent is aan het begrip zelf. We weten bijvoorbeeld allemaal dat gras groen is, dus komt groen in het zinsdeel het groene gras overbodig op ons over, tenzij de taalgebruiker hiermee een of ander stilistisch effect beoogt. Pleonasmen komen dus eerder over als een stijlfout dan als een stijlfiguur, maar in het laatste geval is het gebruik meestal versteend of het dient om een gevoel te versterken.

Voorbeelden

Woordgroepen

• een arme stakker (alleen als arme in een context gebruikt wordt als beklagenswaardig)
• de gemaakte afspraak blijft gehandhaafd
• groter groeien
• Later kreeg hij twee jongere broers
• een vrouwelijke actrice
• een mogelijke kans op complicaties
• zij kreeg toestemming om te mogen blijven
• naar beneden vallen
• omhoog stijgen
• opnieuw herhalen of nog eens herhalen (bij de eerste herhaling, bijvoorbeeld bij sportuitzendingen)
• mijn persoonlijke mening
• een ronde cirkel
• een verbetering ten goede
• Er hangt buiten een vieze stank van rottend afval

Namen

• De Faeröer-eilanden: øer is Deens voor eilanden (en fær is Oudnoors voor schapen), dus eigenlijk staat er schapeneilanden-eilanden.
• Sahara-woestijn: sahar is Arabisch voor woestijn, dus eigenlijk staat er woestijn-woestijn.
• Het meer van Loch Ness: loch is Schots voor meer, dus eigenlijk staat er het meer van meer Ness.
• Koikarper: Koi is reeds Japans voor karper.
• Naanbrood: Naan is Perzisch voor brood, dus eigenlijk staat er Broodbrood.

Bij afkortingen

Het herhalen van een woord uit de afkorting:

• de A (=Alkmaar) in AZ-Alkmaar;
• de C (=code) in BIC-code;
• de D (=display) in lcd-display;
• de G (=groep) in ING Groep;
• de G (=gas) in LPG-gas; (Liquified petrol gas)
• de K (=keuring) in APK-keuring;
• de M (=memory) in RAM-geheugen en ROM-geheugen;
• de M (=moeder) in BOM-moeder;
• de N (=number of nummer) in ISBN-nummer, BSN-nummer en IBAN-nummer;
• de P (=pas) in CJP-pas;
• de T (=tube) in TL buis (TL = Frans voor Tube Luminescent, lichtgevende buis);
• de V (=virus) in hiv-virus;
• de V (=verklaring) in VAR-verklaring;

Merk op

Een pleonasme is niet per definitie fout:

• Sommige zijn volledig ingeburgerd: in zeemeermin betekent 'meer' ook al zee;
• Sneeuw kan (na een paar dagen) ook een andere kleur hebben dan wit. Om te benadrukken dat de sneeuw vers is, is de aanduiding witte sneeuw op zijn plaats. In dat geval spreekt men over een stijlfiguur en is het dan ook niet fout; men dient met schrappen omzichtig te werk te gaan: stijlfiguren nuanceren nu eenmaal.

• Soms is een bepaalde woordcombinatie in de ene context wel, in de andere geen pleonasme. Dit komt onder meer doordat een woord soms een rekbare betekenis heeft (polysemie):

  Er komt vloeibaar water uit de kraan. Als er sprake is van water dat uit de kraan komt, wordt natuurlijk bedoeld: H₂O in vloeibare vorm. Dit is dus een pleonasme. "Water" kan echter ook betekenen: H₂O ongeacht de aggregatietoestand (vast, vloeibaar of gasvormig):

  De aarde is de enige bekende planeet met vloeibaar water aan haar oppervlak. Als men het over de beschrijving van planeten heeft, wordt onder "water" verstaan: H₂O in zowel vaste vorm (ijs), vloeibare toestand als gasvormig (waterdamp). In deze context is "vloeibaar water" dus geen pleonasme.

Zie ook

• Staande uitdrukking

Referenties