Berg (geologie)

Een berg of een heuvel is een gedeelte van het landschap dat zich herkenbaar verheft ten opzichte van haar omgeving.

De berg 'Nanda Devi' in India.

In de aardrijkskunde en geologie onderscheidt men bergen naar hoogte, ligging of wijze waarop ze zijn ontstaan. Een top die minder dan 200 meter boven zijn omgeving uitsteekt noemt men een heuvel. Is het hoogteverschil groter dan heet het een berg.

Ontstaan van hogergelegen gebieden

Een berg is meestal het product van omhoogwerkende krachten veroorzaakt door tektoniek en vulkanisme. Een hogergelegen gebied in het landschap is altijd een dynamische situatie, waarbij de omhoogwerkende krachten tegen de erosie op werken. Erosie vindt plaats op gebieden met een grote helling, en zal als er geen omhoogwerkende krachten zijn uiteindelijk tot gevolg hebben dat er geen reliëf meer overblijft.

Ontstaan van gebergtes

(Zie voor een uitgebreide beschrijving van het ontstaan van gebergten het artikel gebergtevorming.)

Tektoniek omvat alle vervormingen in de lithosfeer, de laag in de Aarde die bestaat uit tektonische platen. De platen bewegen zich langs en over elkaar volgens een proces dat platentektoniek wordt genoemd. Als twee platen naar elkaar toe bewegen treedt compressie op in de lithosfeer, wat gebergtevorming (ook wel orogenese genoemd) tot gevolg kan hebben.

De hoogste bergen op Aarde komen voor in lange bergketens in gebergten. Een gebergte ontstaat slechts als een direct gevolg van platentektoniek, op de grens van twee platen.

Ontstaan van kleinere verhogingen door tektoniek

(Zie voor meer informatie over deformatie en bewegingen van stukken lithosfeer het artikel tektoniek.)

Door platentektoniek, isostatische opheffing of intrusie van magma in de lithosfeer kunnen delen van platen gaan bewegen. Dit kan zowel horizontale als verticale beweging zijn. Men noemt zo'n bewegend stuk van een plaat een tektonische eenheid. Een omhoog bewegend stuk van een plaat wordt een geologisch massief genoemd.

Als een deel van een tektonische plaat omhoog beweegt zal dit tot extensie leidden: de hogere delen zullen door de zwaartekracht langs afschuivingen van elkaar af bewegen. Een gevolg is een landschap van horsten en slenken. Zo'n landschap wordt door kloven doorkruist op plekken waar breuken tussen twee blokken liggen. De opgeheven hogere delen vormen blokbergen of horsten. De tussenliggende laaggelegen blokken worden slenken genoemd. Deze laatsten kunnen klein zijn of de vorm hebben van reusachtige riftvalleien. Dit soort landschap is te zien in de Boven-Rijnse Laagvlakte, tussen de Vogezen en het Zwarte Woud. Hier vormt de Rijnvallei de slenk (de zogenaamde Boven-Rijnslenk) en de Vogezen en het Zwarte Woud twee horsten aan weerszijden (dit worden de riftschouders genoemd).

In een extreem geval van extensie zal zich uit een slenk een rift vormen, zoals de Grote Slenk in Oost-Afrika. Door het uit elkaar bewegen van de twee horsten treedt korstverdunning op, waardoor magma uit de asthenosfeer omhoog kan bewegen. Als dit proces zich doorzet zal het magma uiteindelijk aan het oppervlak komen zodat (via vulkanisme) oceanische korst gevormd wordt. Door de hitte die hierbij vrijkomt worden de beide horsten verder opgeheven.

Nog een voorbeeld is Noorwegen, waar door extensie opheffing heeft plaatsgevonden. Het resultaat is het huidige bergachtige Noorse landschap. De rift is hier intussen uitgegroeid tot de Atlantische Oceaan, de andere riftschouder bevindt zich pas op de Oostkust van Groenland (dit is eveneens een hooggelegen gebied).

Ontstaan door vulkanisme

(Voor meer informatie over het ontstaan van vulkanen zie de artikelen vulkaan en vulkanisme.)

Sommige bergen zijn het product van vulkanische activiteit. Men spreekt in dat geval van een vulkaan. Daaronder vallen ook een aantal ogenschijnlijk kleine eilandjes die evenwel een grote hoogte hebben bereikt vanaf de zeebodem (zogenaamde guyots).

Indeling van bergen

De hoogte van een berg wordt bepaald ten opzichte van zeeniveau. De relatieve hoogte van een berg is afhankelijk van de omliggende topografie. Zo kan een bepaalde berg hoger zijn dan een andere terwijl de top toch lager ten opzichte van het zeeniveau ligt.

De hoogste berg op Aarde is Mount Everest, gelegen in het grootste gebergte, de Himalaya. Als niet wordt gerekend vanaf zeeniveau maar vanaf de omringende vlakke bodem kan de op Hawaï gelegen vulkaan Mauna Kea aanspraak doen gelden op deze titel want dan is deze veel hoger dan Mount Everest.

De hoogste bekende berg in ons zonnestelsel is Olympus Mons, gelegen op de planeet Mars die ongeveer 20 km hoog is.

Mens en bergen

Sommige bergen zijn zeer moeilijk te beklimmen of bieden spectaculaire uitzichten. Daardoor zijn mensen begonnen met de bergklimsport. In besneeuwde bergen is het skiën ontstaan.

Andere betekenissen

Heuvels en bergen werden begrijpelijk als kenmerken van "moeder aarde" beschouwd in de oude mythologieën. Het Latijnse woord 'mons' betekent zowel berg als vrouwelijke genitaliën. Het Franse mont, montagne, het Engelse mount en mountain zijn van dit Latijnse woord mons afgeleid.

In Limburg wordt met het begrip berg ook wel een onderaardse kalksteengroeve bedoeld en men spreekt er ook van berglopers.
Een ijsberg dankt zijn naam aan de gelijkenis met een aarden berg.

Indeling naar hoogte

De hoogte van hogergelegen gebieden bepaalt of ze een heuvel of berg wordt genoemd. Bergen kunnen naar hoogte worden ingedeeld in:

• Laaggebergte
• Middelgebergte
• Hooggebergte

Zie ook

• aardwetenschappen
• bergen in België
• bergen in Nederland
• bergketen
• duin
• heuvel
• lijst van bergen
• lijst van bergketens
• ontstaan van bergen

Referenties

  Vrije mediabestanden over Mountains op Wikimedia Commons